وداع موگرینی از مقامش به عنوان «نماینده عالی اتحادیه اروپا در سیاست خارجی و امور امنیتی» با سخنرانی او در پارلمان اروپا در باره خاورمیانه و به خصوص ایران رقم خورد. این سخنرانی در گرماگرم اعتراضات آبان‌ماه انجام شد، ولی موگرینی تأکیدش در مناسبات اتحادیه اروپا با ایران را همچنان بر لزوم حفظ برجام گذاشت و در باب سرکوب اعتراضات در ایران به این بسنده کرد که آزادی اعتراض و بیان را حق مردم ایران بداند و از خشونت نامتناسب از سوی حکومت و نیز اخلال در گردش آزاد اطلاعات انتقاد کند.
با توجه به این سخنرانی، تلاش ۵ سال گذشته برای شکل‌گیری و حفظ برجام و نیز مناسبات خوبی که از این رهگذر میان موگرینی و محمدجواد ظریف (جمهوری اسلامی) ایجاد شد، رسانه‌های حکومت با لحنی مثبت پایان کار او در اتحادیه اروپا را همراهی کردند.
ورای رضایت نسبی از کارنامه موگرینی در ارتباط با ایران، دلخوشی مهم‌تر در تهران شاید این بود که کسی جانشین او می‌شود که موضعی نرم‌تر و مثبت‌تر نسبت به حکومت ایران دارد.
جوزپ بورل در یک سال گذشته، در مقام وزیر خارجه اسپانیا هم از چهل سالگی انقلاب ایران و «دستاوردهای آن» به نیکی یاد کرده است و هم آمریکا را به خاطر ترک برجام به شدت به باد انتقاد گرفته است. او همچنین با سیاست آمریکا برای براندازی رژیم کنونی ونزوئلا هم مرزبندی کرده و آن را مخرب توصیف کرده و در عین حال در قیاس با بسیاری از کشورهای اروپایی رویکردی انتقادی‌تر نسبت به اسرائیل داشته است.
این هم هست که بورل بر خلاف موگرینی و اشتون نه نسبتاً جوان است و نه تازه‌کار در حوزه فعالیت خویش. او ۷۲ سال دارد و مسن‌ترین عضو کمیسیون ۲۸ نفری اروپاست با انبانی از تجربه از وزارت و مدیریت در دوران پس از ژنرال فرانکو در اسپانیا و نیز در اتحادیه اروپا، چه در مقام ریاست پارلمان این اتحادیه در سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۷ و چه در رأس یک مؤسسه آموزشی اتحادیه.
انتخاب او به مقام جدید البته به مذاق و پسند شماری از کشورهای اروپایی که با آمریکا و اسرائیل رابطه تنگاتنگ‌تری دارند نبود، ولی دولت سوسیالیست اسپانیا به عنوان عضو نسبتا مقتدر اتحادیه اروپا تأکید داشت که یا بورل در چارچوب توافقات مربوط به برگماری‌های کمیسیون جدید اتحادیه، تأیید می‌شود یا کل این توافقات دوباره زیر سؤال می‌رود.
بورل البته در مواجهه با نمایندگان پارلمان، حتی نمایندگان مخالف هم، برای معرفی و تأیید گرفتن امتحان خوبی پس داد. او جای تردیدی باقی نگذاشته که بر خلاف سلفش اهل پرهیز از چالش و کشمکش نیست و در پی آن هم نیست که همه را خشنود نگه دارد. گفته است که برای اعمال یک سیاست اروپایی در مسائل مختلف گرچه به اجماع نیاز است، ولی او از چالش و تأکید و ناخشنودکردن این یا آن کشور عضو هم ابایی نخواهد داشت.
تغییراتی محسوس در مواضع
روز دوشنبه، ۹ دسامبر ساعاتی قبل از آن که بورل اولین جلسه مشترک با وزاری خارجه کشورهای عضو اتحادیه را هدایت و ریاست کند، متن فراخوانی را خطاب به همتایانش منتشر کرد که نشان از عزم او برای برکشیدن بیشتر اتحادیه اروپا در صحنه سیاست خارجی داشت. او در این متن نوشت: «ما (اروپا) باید بیشتر و بیشتر با زبان قدرت سخن بگوییم، نه برای تصرف و تسخیر جایی، بلکه برای کمک به ایجاد جهانی صلح‌آمیزتر، مرفه‌تر و عادلانه‌تر».
بورل بعدتر بر این نکته تأکید کرد که در حال حاضر جهان مرحله تازه‌ای از رقابت‌های ژئوپلتیک را تجربه می‌کند که بازیگران آن را عمدتاً آمریکا و چین و روسیه تشکیل می‌دهند و در چنین شرایطی «اروپا باید تصمیم بگیرد که می‌خواهد یکی از بازیگران باشد یا به میدان بازی دیگران بدل شود».
او در توضیح موضع خود، با اشاره به تمایل غالب در اروپا که می‌خواهد الگویی از یک قدرت نرم باشد، یادآور شد که حتی متحدان اروپا (آمریکا) هم حالا در تلاشند که قدرت نرم را تا آنجا که ممکن است به قدرت سخت بدل کنند و در این چارچوب تجارت، فناوری، پول و داده‌ها را همچون سلاح به کار می‌گیرند. اروپا از نظر بورل نباید بازیگر این بازی شود، ولی به آن هم نباید بی‌اعتنا بماند، از همین رو «ما نباید صرفاً واکنش‌گر باشیم، بلکه باید ابتکار عمل را به دست بگیریم و جایی که لازم است روبروی روندهایی که مطلوب نمی‌بینیم بایستم و گزینه ارائه کنیم».
بورل شرط این توانایی را انسجام و همکاری در درون اتحادیه اروپا دانسته و نسبت به تلاش دیگران برای شکاف انداختن یا تعمیق شکاف میان اعضای اتحادیه هشدار داده است. او می‌نویسد: «برای موفقیت بیرونی باید انسجام و عزم درونی را تقویت کنیم.»
شاید مبتنی بر همین درک و دریافت‌ها و نیز الزامات مقام جدید است که تازه‌ترین مواضع بورل تفاوتی محسوس با مواضع سابق او نشان می‌دهند و او در مقام رئیس دیپلماسی و امنیت اتحادیه اروپا در تلاش است که به زبانی قدرتمندتر و در عین حال معطوف به انسجام درون اتحادیه سخن بگوید.
بورل که در مقام وزیر خارجه اسپانیا حامی و شکل‌دهنده به موضع نفی‌آمیز کشورش نسبت به استقلال کوسوو بوده، حالا برای اینکه انسجام اتحادیه در این زمینه بیشتر شود در موضعی متفاوت با کشورش، مقصد اولین سفر خارجی خود را کوسوو اعلام کرده که عملاً به معنای به رسمیت شناختن این کشور است؛ استقلالی که در کنار اسپانیا برخی دیگر از کشورهای اتحادیه به دلیل مواجه بودن با معضلات قومی و ملی داخلی هنوز آن را نپذیرفته‌اند.
در مورد روسیه هم گرچه تا همین چندی پیش اعمال تحریم علیه این کشور در رابطه با بحران اوکراین را سیاست نمی‌دانست و به مؤلفه‌های دیگری، از جمله دیالوگ فشرده‌تر با مسکو توصیه می‌کرد، ولی این‌ها سبب نشده که در آستانه مذاکرات چهارگانه موسوم به مذاکرات نرماندی میان رهبران فرانسه، روسیه، آلمان و اوکراین یکی از اهداف سیاست خود را «حفظ و تداوم تحریم‌ها علیه روسیه تا دستیابی به توافقی عادلانه» با این کشور اعلام کند.
بیانیه‌ای با تأخیر ولی غیرقابل انتظار برای تهران
بیش از همه اما بیانیه بورل در ارتباط با اعتراضات اخیر در ایران اعتناانگیز شده است. او با مقداری تأخیر، روز هشتم دسامبر در اولین بیانیه خود در مقام جدید، بر خلاف موگرینی لحنی تندتری درباره سرکوب‌های اخیر در ایران اتخاذ کرد و نوشت: «برای اتحادیه اروپا و کشورهای عضو آن خشونت بی‌اندازه و گسترده حکومت ایران علیه معترضان غیرقابل قبول است».
بورل با محکوم‌کردن رویکرد جمهوری اسلامی ایران در مسدودساختن گردش آزاد اطلاعات و بستن اینترنت خواهان آن شده که شمار کشته‌ها و مجروحان به سرعت اعلام شوند، بازدداشت‌شدگان آزادی خود را بازیابند و مسئولان سرکوب‌ها و خشونت‌های اخیر به حسابرسی کشیده شوند.
در پایان بیانیه بورل گفته می‌شود که اتحادیه اروپا در مناسباتش با ایران پیوسته مسائل نگرانی‌انگیز، به شمول حقوق بشر را طرح خواهد کرد و به پیگیری آنها خواهد پرداخت.
نکته قابل اعتنا در بیانیه بورل این است که بر خلاف سخنرانی و توئیت‌های موگرینی اشاره‌ای به موضوع برجام نکرده است، شاید نشانه‌ای از این که حساسیت برجام و تلاش اروپا برای پایبند نگهداشتن ایران به آن، لزوماً به معنای انعطاف در مسائل مربوط به حقوق بشر و عدم طرح مسائلی که «رنجش» جمهوری اسلامی را سبب شود، نیست.
در جمهوری اسلامی، از شروع به کار بورل با خشنودی استقبال کردند. عباس موسوی، سخنگوی وزارت خارجه شروع به کار بورل را تبریک گفت و ابراز امیدواری کرد که «شاهد تحولاتی در روابط ایران با اتحادیه و تثبیت چندجانبه‌گرایی و قانون در حیطه بین‌المللی باشیم».
پایبندی و پیگیری بورل به روح و مضمون اولین بیانیه‌اش در باره ایران می‌تواند به این معنا باشد که جانشین موگرینی به رغم مواضع قبلی‌اش تحکیم خودکار مناسبات اتحادیه با ایران را رقم نخواهد زد، بلکه بالعکس، اگر مسئولان جمهوری اسلامی در این دوران تلاطم و بحرانی که کشور را فراگرفته برای حفظ کیان حکومت خود هم که شده به مناسباتی بهتر با اتحادیه اروپا تمایل دارند، پس باید در رعایت قانون و حقوق مردم در داخل و نیز پایبندی به موازین حقوق بین‌الملل در مناسبات منطقه‌ای و خارجی تغییری اساسی صورت دهند، به خصوص که به تجربه دیده‌اند که اتحادیه اروپا هم در شرایطی که جمهوری اسلامی با بخش دیگری از جهان در حال ستیز و مخاصمه است به تحکیم مناسبات خود با آن اراده و تمایلی ندارد، چه رسد که شمشیرها را در داخل ایران هم، بیشتر از رو ببندند.
