در حالی که دست‌کم در یک سال اخیر گزارش چندانی از کشف «آشپزخانه‌های شیشه» در ایران به چشم نمی‌خورد، بررسی‌های اخیر رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی تصویر دیگری از این موضوع ترسیم می‌کند.
مِت‌آمفتامین، در ایران معروف به «شیشه» و در برخی کشورهای دیگر معروف به «آیس» (ICE)، یک ماده روان‌گردان و محرک اعصاب است که در قیاس با هروئین هم اعتیادآوری بیشتری دارد.
در سال‌های گذشته خبرها همواره نشان از افزایش تولید این ماده در خانه‌های شخصی در ایران داشت اما پس از اعلام کشف ۲۰۰ کیلوگرم مت‌آمفتامین در بزرگ‌ترین آزمایشگاه تولید «شیشه» در روز ۲۴ اسفند ۱۴۰۰ در خانه‌ای در شهرستان قدس استان تهران که بیش از یک سال پیش منتشر شد، دیگر مورد این‌چنینی که مرتبط با اماکن تولید شیشه باشد، در خبرها دیده نمی‌شود.
در یکی از تازه‌ترین موارد مربوط به این ماده مخدر، فرمانده انتظامی آذربایجان غربی روز ۲۷ اردیبهشت امسال از توقیف یک محموله ۱۱۷ کیلوگرمی از ماده مخدر شیشه در شهرستان ارومیه خبر داد که نشان‌دهندۀ ادامۀ تولید این ماده در منطقه است.
خبرهای مربوط به بازداشت تولیدکنندگان «شیشه» در رسانه‌های ایران در یک سال اخیر بسیار کمیاب است اما اکنون بررسی‌های رادیو «مشعل»، سرویس پاکستان رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی، نشان می‌دهد تهیۀ مت‌آمفتامین در ایران نه تنها همچنان ادامه دارد بلکه این مواد مخدر تولیدی در ایران از طریق افغانستان در حال سرایت روزافزون به پاکستان و دیگر کشورهاست.
اهالی پاکستان تا پیش از این آشنایی چندانی با پدیدۀ «شیشه» نداشتند، اما پاکستان در حال حاضر به‌سرعت در حال تبدیل‌شدن به مصرف‌کنندۀ مت‌آمفتامین (در پاکستان معروف به آیس) است و تحقیقات رادیو «مشعل» حاکی از آن است که این مواد در ایران تهیه و از طریق افغانستان به پاکستان قاچاق می‌شود.
بنابر این گزارش، مقام‌های پاکستانی می‌گویند که این کشور اکنون حدود شش میلیون مصرف‌کنندۀ مت‌آمفتامین دارد که اکثراً جوان هستند. این مواد، هم به صورت کریستال‌های سفیدرنگ و هم به صورت قرص، در بازار سیاه در دسترس این جوانان قرار گرفته است.
سرویس «مشعل» می‌افزاید که ظرفیت توانبخشی پاکستان به معتادان در هر دوره تنها ۲۰ هزار نفر است و با وجود این کمبود شدید، تعداد مصرف‌کنندگان «آیس» در این کشور رو به افزایش دارد.
به‌گزارش سرویس «مشعل»، به‌ویژه استان ناآرام خیبر پختونخوا در شمال غرب پاکستان که با افغانستان هم‌مرز است، یکی از استان‌های اصلی درگیر با این ماده مخدر در منطقه است.
آمار موثقی درخصوص تعداد پاکستانی‌هایی که معتاد به «شیشه» هستند در دست نیست، اما آخرین گزارش مهم در مورد مصرف مواد مخدر در پاکستان توسط دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۳ منتشر شد. این گزارش نشان داد که حدود شش درصد یا نزدیک به هفت میلیون نفر در پاکستان به مواد مخدر معتاد بودند.
این گزارش نیز بیشترین شیوع مصرف مواد مخدر در این کشور را مربوط به خیبر پختونخوا اعلام کرد که تقریباً ۱۱ درصد از جمعیت آن از یک ماده غیرقانونی استفاده می‌کردند. البته به‌نوشتۀ سرویس «مشعل»، از آن‌جا که پاکستان کشوری عمیقاً مذهبی است و بسیاری به‌دلیل تابوبودن مواد مخدر به دنبال درمان اعتیاد نیستند، ارقام واقعی بسیار بالاتر از این است.
وضعیت تهیه و تولید «شیشه» در ایران
در آوریل ۲۰۲۱ (فروردین ۱۴۰۰)، «مرکز اروپایی نظارت بر مواد مخدر و اعتیاد» در گزارشی مبسوط، ایران را «به‌عنوان یک کشور مبدأ مهم مت‌آمفتامین برای مصرف داخلی و قاچاق به بازارهای خارجی» توصیف کرد.
این گزارش نوشت: «درحالی‌که مقامات ایرانی ادعا می‌کنند که تولید مت‌آمفتامین در آن کشور در حدود سال ۲۰۰۸ آغاز شده، یعنی زمانی که چهار محل تولید غیرقانونی در کشور شناسایی شد، تحقیقات بیشتر، ازجمله مصاحبه با مجریان قانون، تولیدکنندگان مت‌آمفتامین (معروف به «آشپزها») و مقامات سازمان ملل نشان می‌دهد احتمالاً تولید این ماده در ایران چند سال زودتر یعنی حدود سال‌های ۲۰۰۴–۲۰۰۵ آغاز شده بود.»
«مرکز اروپایی نظارت بر مواد مخدر و اعتیاد» در گزارش خود چنین ادامه می‌دهد که پس از اوج‌گیری‌های اولیهٔ تولید و مصرف مت‌آمفتامین در ایران، یک‌رشته مسائل به کاهش این تولید منجر شد، ازجمله کشف «آشپزخانه‌های» متعدد توسط پلیس، محدودکردن ورود ماده اولیه موردنیاز برای ساخت «شیشه» و گران‌شدن مواد و تجهیزات برای «آشپزهای» ایرانی به‌دلیل سقوط ارزش ریال ایران.
پیش‌ساز یا ماده اولیه اصلی تولید مت‌آمفتامین، افدرین و شبه‌افدرین است که از گیاهی به نام اِفِدرا (ریش بز یا اُرمک) گرفته می‌شود.
روزنامه «خراسان» در شماره ۱۲ تیر ۱۳۹۹ گفت‌وگویی داشت با یکی از «آشپزخانه‌دارها» و او نیز این‌گونه توضیح داد که «برای این‌که آشپزخانه خودم را راه بیندازم، برای یادگیری تولید شیشه به تهران رفتم و از یک نفر که به‌اصطلاح دکترا داشت و چند نفر دیگر که در این کار وارد بودند، روش تولید را آموختم. البته تا جایی که خبر دارم، همه آن‌ها باطل شدند (یعنی اعدام شدند). سپس در مشهد در یکی از محله‌ها آشپزخانه تولید شیشه راه انداختم. آن زمان شیشه را از قرص تبدیل می‌کردند، یعنی هنوز "اف" (افدرا، شبه‌افدرین، از مواد اولیه تولید شیشه) نیامده بود.»
او ادامه می‌دهد: «این اواخر بود که اف از پاکستان و افغانستان به داخل قاچاق می‌شد. این‌جا هر کسی که آشپزخانه داشت، شیشه را از اف تولید می‌کرد، چون تهیه اف از قرص خودش چند مرحله داشت که هرکسی آن را بلد نبود... شنیدم حالا شرایط با آن زمان فرق کرده و تمام مواد اولیه در افغانستان کار می‌شود و فقط آب می‌آید داخل ایران. این‌جا فقط یک پخت می‌زنند و شیشه درمی‌آید. این‌جا فقط سنگش را می‌زنند.»
«مرکز اروپایی نظارت بر مواد مخدر و اعتیاد» هم در گزارش فروردین ۱۴۰۰ دقیقاً همین روند را تأیید کرده و نوشته است که افدرین، و اکنون بیشتر شکل مایع فرآوری‌شدۀ آن، در کامیون‌های حامل سوخت از افغانستان به ایران قاچاق می‌شود و در کارگاه‌هایی در ایران که «بیشتر کارگران آن نیز اهل افغانستان هستند»، تبدیل به ماده مخدر مت‌آمفتامین می‌شود.
این مرکز در ادامه می‌نویسد که از گزارش‌های رسانه‌های ایران و مصاحبه با تولیدکنندگان چنین برمی‌آید که استراتژی «آشپزان» ایرانی تغییر کرده و اکنون به‌دلیل وجود مت‌آمفتامین ارزان‌تر افغانی در بازار سیاه ایران، این تولیدکنندگان بیشترِ مواد تولیدی خود را راهی بازارهای خارجی می‌کنند.
بنابر این، مواد اولیه این ماده مخدر سنگین از افغانستان و پاکستان با جاسازی در کامیون‌های سوخت به ایران می‌رسد و سپس افرادی در ایران آن را تبدیل به بلورهای مت‌آمفتامین می‌کنند و این محصول دوباره به افغانستان و پاکستان فرستاده می‌شود.
نتایج یک تحقیق دانشگاهی مربوط به دی‌ماه سال ۹۹ تحت عنوان «تحلیل جغرافیایی آشپزخانه‌های تولید ماده محرک شیشه در شهرستان‌های استان تهران» نشان داد که روند کلی آشپزخانه‌های تولید ماده محرک شیشه در شهر تهران، دماوند و اسلامشهر قرار دارد و جهت توزیع آن بیشتر به سمت جنوب غربی استان یعنی مناطق محروم‌تر و شهرک‌های اقماری است.
تولید این مواد مخدر در سال ۹۹ در ایران به حدی بالا رفت که محصولات این آشپزخانه‌ها از اقصی نقاط جهان سر درآورد و حتی استرالیا تبدیل به یکی از پردرآمدترین بازارهای مصرف‌کننده برای فروش مت‌آمفتامین ایران شد.
پلیس فدرال استرالیا در اسفند ۹۹ گفت که طی سال‌های منتهی به ۱۳۹۹ میزان ورود محموله‌های بزرگ مت‌آمفتامین از ایران به این کشور بیشتر شده بود و بطری‌هایی از آب وارداتی از ایران در «نیو ساوت ولز» ضبط شد که حاوی ۸۰ میلیون دلار مت‌آمفتامین مایع بود.
بازاری با صدها تپه از گیاه تولید «شیشه»
تا پیش از روی کار آمدن دوباره طالبان در افغانستان، بر اساس گزارش سازمان ملل متحد، تجارت مواد مخدر که بزرگ‌ترین «بخش اقتصادی» آن کشور را تشکیل می‌دهد، برای بیش از نیم میلیون نفر کار تمام‌وقت فراهم می‌کرد.
اکنون تخمین زده می‌شود که از زمان به‌دست‌گرفتن قدرت توسط این گروه شبه‌نظامی، یک میلیون افغان شغل خود را از دست داده و بسیاری از آن‌ها هم به کارهای مربوط به مواد مخدر روی آورده‌اند.
رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی ماه گذشته در گزارشی از ولایت دورافتاده غور در مرکز افغانستان نوشت که بسیاری از افراد اکنون در کوهستان‌ها به چیدن گیاه وحشی ریش بز (افدرا) مشغول‌اند.
احمد ولی، یکی از اهالی غور، به رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی می‌گوید که «جمع‌آوری این گیاه در حال حاضر تنها منبع درآمد ماست. ما آن را از کوه‌ها می‌چینیم و در شهر می‌فروشیم». این همان گیاهی است که ماده اولیه «شیشه» از آن به‌دست می‌آید.
گزارش دیگری از «شورای آتلانتیک» نشان می‌دهد که «صنعت» مت‌آمفتامین از زمان روی کار آمدن دوباره طالبان در افغانستان گسترده‌تر شده است.
به‌نوشته این منبع، تصاویر ماهواره‌ای تازه نشان‌دهنده گسترش بازار عبدالودود است؛ جایی که مرکز اصلی فعالیت‌های مت‌آمفتامین در جنوب غربی افغانستان به‌شمار می‌آید.
بررسی «شورای آتلانتیک» نشان داده که در این بازار حجم «تپه‌های» گیاه ریش بز به بیش از ۲۵۰ مورد (یا تقریباً ۱۱۸۸۶ متر مکعب) رسیده و «در واقع، عرضه آن‌قدر زیاد بوده که در اوایل نوامبر، قیمت افدرا به‌شدت کاهش یافته و از ۱.۸۰ دلار در هر کیلوگرم در سال ۲۰۱۸ به ۰٫۶۳ دلار در هر کیلوگرم در حال حاضر رسیده است.»
بر اساس گزارش‌هایی دیگر، افغان‌های کم‌درآمد در مناطق روستایی در آزمایشگاه‌ها با وسائل و تجهیزات ساده و ارزان این گیاه وحشی را تصفیه و آماده و سپس به «شیشه» تبدیل می‌کنند.
یک تیم تحقیق نهاد نظارت بر مواد مخدر اتحادیه اروپا با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای تنها در یک منطقه در غرب افغانستان بیش از ۳۰۰ آزمایشگاه را شناسایی کرده است.
