«اتحادیه نویسندگان روسیه»، براساس یک «تحقیق سفارشی»، حدود ۶۰ درصد از ادبیات کودک در روسیه را «نامطلوب» خوانده و قانونگذاران روسیه نیز، بی‌توجه به اعتراض نویسندگان و ناشران، از دولت خواسته‌اند فوراً «تدابیر جدیدی» برای اعمال نظارت «ویژه» بر بازار کتاب کودک بیندیشد.
از آغاز جنگ روسیه علیه اوکراین که با تشدید سرکوب مخالفان کرملین همزمان شد، سایۀ سانسور نیز بر فضای فرهنگی روسیه سنگین‌تر شده است؛ نه تنها بسیاری از هنرمندان و نویسنگان معترض به جنگ «تروریست» و «مأمور بیگانه» معرفی و ناچار به ترک روسیه شده‌اند و یا تحت پیگرد قانونی قرار دارند، بلکه انبوهی از آثار هنری اعم از فیلم، تئاتر و موسیقی هم ممنوع اعلام شده است.
ادبیات نیز از این وضعیت بی‌نصیب نمانده است؛ ناشران تحت فشارند و حتی به دلیل کتاب‌هایی که در گذشته منتشر شده بود، به پرداخت جریمه‌های سنگین هم متهم می‌شوند. در این میان، شمار کتاب‌هایی هم که از فروشگاه‌ها و کتابخانه‌ها جمع‌آوری شده، کم نیست.
کتاب‌های کودک، قربانی جدید سانسور
«اتحادیه نویسندگان روسیه»، که سابقۀ تأسیس آن به دوران اتحاد جماهیر شوروی بازمی‌گردد و نویسندگان و ناشران مستقل از آن به‌دلیل هم‌سویی با روایت‌های رسمی مسکو انتقاد می‌کنند، با استناد به یک «تحقیق» اعلام کرده که ۶۰ درصد از کتاب‌های کودک در روسیه «نگرش‌های منفی در ذهن کودکان به وجود می‌آورد».
متن این «تحقیق» منتشر نشده، مشخص نیست «محققان» چه کسانی بوده‌اند و همچنین روشن نشده چه کتاب‌هایی و با چه ملاک‌هایی در این «تحقیق» بررسی شده است.
اما قانونگذاران روسیه، به استناد این «تحقیق»، از دولت خواسته‌اند فوراً نظارت بر بازار کودک در روسیه را تشدید کند.
نامهٔ نینا استانینا، رئيس کمیتهٔ دوما، برای دفاع از ارزش‌های خانوادگی به دمیتری چرنیشنکو، معاون نخست‌وزیر روسیه، به دست خبرنگاران رسیده و شبکهٔ تلویزیونی رتی‌وی‌آی آن را منتشر کرده است.
در این نامه ادعا می‌شود که ۹۳۰ کتاب کودک که در حال حاضر در بازار روسیه در دسترس است، مورد بررسی قرار گرفته و حدود ۶۰ درصد این کتاب‌ها «حاوی پیام‌های خلاف ارزش‌های سنتی روسیه» است.
براساس نامهٔ این قانونگذار روسیه، «محققان» با تحلیل این کتاب‌ها «دریافته‌اند که زیر سؤال بردن آرمان‌های معنوی، فاصله گرفتن جامعه از روش‌های سنتی ازجمله تغییر تعریف سنتی از نقش زن و مرد در خانواده، عادی‌سازی نواقص و کاستی‌های شخصی و بی‌تفاوتی نسبت به آینده به‌عنوان مفاهیم معمولی معرفی شده تا در ذهن کودکان جاسازی شود».
برای نمونه، از کتابی به نام «سرباز کوچک» به قلم کریستینا بلمو نویسندهٔ ایتالیایی یاد شده است. ترجمهٔ روسی این کتاب با تیراژ سه هزار نسخه در سال گذشته به چاپ رسید.
نمایندهٔ دوما از این ایراد می‌گیرد که قهرمان این کتاب از جنگ بیزار است و «این رویکرد ممکن است در ذهن کودکان موجب برداشت غلط از تعهدات اجتماعی، میهن‌پرستی و خیانت شود».
این ادعا در حالی مطرح شده که در اثر نویسندهٔ ایتالیایی «جنگ» استعاره‌ای است از «آزاد نبودن» و «نمادهای جنگ» برای ترسیم دنیای کودکانی استفاده می‌شود که حق انتخاب ندارند و ناچارند به دنیای اطراف به‌گونه‌ای بنگرند که بزرگسالان بر آن‌ها تحمیل کرده‌اند.
«سرباز کوچک»، به‌جای اطاعت کورکورانه، راه متفاوتی را برمی‌گزیند و به خانه‌ای پناه می‌برد که «در آن‌جا کسی به او حمله نمی‌کند و از صبح تا شب به او دستور نمی‌دهد».
در نقاشی‌های ورونیک روفاتو برای این کتاب، سرباز کوچک همواره با رنگ آبی و در تضاد با اطرافیانش نقاشی شده که به رنگ قرمز هستند. پیام اصلی این کتاب ربطی به جنگ ندارد اما بر ارزش ویژگی‌های شخصی تأکید دارد و «متفاوت بودن» را ستایش می‌کند.
اما در روسیهٔ امروز، «متفاوت بودن» ویژگی مثبت تلقی نمی‌شود. رئيس کمیتهٔ دوما با تأکید بر این موضوع به مصاحبهٔ ویدئویی یک‌ساعته بین نیکلای نیلوف و هرمان آرتامونوف اشاره می‌کند که مشغول بحث دربارهٔ «تحولات نگران‌کننده در ادبیات کودک» هستند.
این دو خود را عضو «بنیاد تمدن روسی» معرفی می‌کنند؛ یک «نهاد فرهنگی و انتشارات» که کتاب‌هایی با عنوان «روسیه‌هراسی»، «جهان روس‌زبان» و «توطئهٔ جهانی علیه روسیه» منتشر کرده و به «تقویت ارزش‌های فرهنگی، اخلاقی و تاریخی در روسیه می‌پردازد».
اعتراض نویسندگان و ناشران به سانسور ادبیات کودک
ناشران و نویسندگان کتاب کودک طی نامه‌ای سرگشاده خطاب به «اتحادیه نویسندگان روسیه» خواستار انتشار نسخهٔ کامل «تحقیقی» شده‌اند که ارزش بیش از ۶۰ درصد کل کتاب‌های کودک در بازار روسیه را زیر سؤال می‌برد.
در این نامه تأکید شده که پیش از هرگونه تصمیم‌گیری باید معیارهای تحلیل و روش‌های به‌کاررفته مشخص شود تا «نتایج حاصل‌شده قابل توجیه باشد».
بیش از ۳۵۰ فعال بازار کتاب در روسیه که این نامه را امضا کرده‌اند (و جمع‌آوری امضاها همچنان ادامه دارد)، در مورد نتایج این «تحقیق» ابراز بدبینی کرده‌اند. آن‌ها ازجمله به این موضوع اعتراض دارند که پس از بررسی اندکی بیش از دو درصد از کتاب‌های کودک، کل این بازار با محدودیت‌های احتمالی روبه‌رو خواهد شد.
تا دو سال پیش سانسور کتاب مسئله‌ای جدی در روسیه نبود. انتشار کتاب در این کشور، برخلاف جمهوری اسلامی ایران، نیازمند دریافت مجوز قبل از انتشار نیست. هم‌اکنون نیز انتشار کتاب در روسیه آزاد است به‌جز آثاری که «ادبیات ممنوعهٔ افراطی» خوانده می‌شود و فهرست آن‌ها در وب‌سایت وزارت دادگستری روسیه منتشر شده است؛ فهرستی که پیوسته در حال طولانی‌تر شدن است.
دو سال پیش روس‌کوم‌نادزور، نهاد دولتی ناظر بر ارتباطات، فناوری اطلاعات و رسانه‌های جمعی، از وزارت فرهنگ روسیه خواست «استانداردهای نویسندگی حرفه‌ای» را تعریف کند. همزمان نهاد ویژه‌ای تأسیس شده برای این‌که تصمیم بگیرد کدام کتاب‌ها حق عرضه به بازار کتاب دارند.
جریمهٔ بزرگ‌ترین ناشران روسیه
انتشارات «آست» که از بزرگ‌ترین ناشران روسیه است و چندی پیش با چاپ ترجمهٔ شرح حال پير پائولو پازولینی با صفحه‌های سیاه غوغا برپا کرد و انتشارات «اکسمو» که طی بیش از ۳۰ سال فعالیت خود دست‌کم هشت هزار عنوان کتاب منتشر کرده، هرکدام به پرداخت چهار میلیون روبل (معادل ۴۰ هزار دلار) جریمه محکوم شده‌اند.
چاپخانهٔ «پارتو پرینت» نیز در کنار این دو انتشارات همگی در دادگاهی در مسکو متهم شده‌اند که «صحنه‌های پورنوگرافی» منتشر کرده‌اند.
ناتالیا کریوکوا، مؤسس «مرکز ارزیابی‌های اجتماعی-فرهنگی» (که ارزیابی‌هایش بارها بهانه‌ای به دادگاه داده تا علیه مخالفان کرملین حکم بازداشت صادر کند)، شهادت داد که در هشت صحنه از رمان «میراث» آمیزش جنسی به تصویر کشیده شده و در دو صحنه نیز با حضور دختران زیر ۱۸ سال انجام می‌شود.
رمان «میراث» سومین کتاب از مجموعه رمان‌های تخیلی ولادیمیر ساروکین است که وقایع پس از جنگ هسته‌ای را نشان می‌دهد. ساروکین از مهم‌ترین نویسندگان مدرن روسی به شمار می‌رود اما از بهار گذشته فروش کتاب‌هایش در روسیه گویا به‌دلیل «تبلیغ خشونت و مسائل جنسی» ممنوع شده است.
چندی قبل از آن نیز فهرستی شامل بیش از ۲۵۰ اثر «نامطلوب» در اختیار کتاب‌فروشی‌های روسیه قرار گرفت؛ فهرستی که در آن، علاوه بر رمان‌های مدرن، آثار داستایفسکی، مارسل پروست، اشتفان تسوایگ و اسکار وایلد هم به چشم می‌خورد.
