برای کاويدن ريشه های «سازمان های غير دولتی» بايد دستکم نيم قرن به عقب برگرديم، به زمانی که جنگ جهانی دوم تازه به پايان رسيده بود، جهان شکل کاملا تازه ای به خود می گرفت و بازيگران جديد وارد صحنه سياست، اجتماع و اقتصاد می شدند؛ بازيگرانی که ديگر با سرمايه های دولتی و يا برای منافع گروه به خصوصی عمل نمی کردند.
دنيا با رشد رسانه ها و آسان تر شدن دسترسی به ارتباطات، شکل قديمی و ناشناخته خود را از دست می داد. قاره های جهان هر چند از هم دور بودند، اما مردم به هم نزديک تر می شدند.
در همان زمان سازمان ملل متحد شکل گرفت و اين سازمان برای نخستين بار، عبارت «سازمان های غير دولتی» را در منشور جهانی اش استفاده کرد.
يکی از قديمی ترين اين سازمان ها که عملا فعاليت خود را از قرن نوزدهم آغاز کرده بود، صليب سرخ جهانی بود. بعد از آن سازمان های حمايت از حقوق کودکان، پناهندگان، زندانيان، زنان و شبيه به اين ها با همکاری کشورهای مختلف جهان و در کنار سازمان ملل متحد فعاليت خود را آغاز کردند.
برای اولين بار اين تعريف از سازمان های غير دولتی توسط سازمان ملل بيان شد: «هر سازمان جهانی که بر اساس معاهده های بين المللی شکل نگرفته باشد.»
در واقع منظور اين بود که سازمان های غير دولتی برای برآورده کردن خواسته های مردم و رفع مشکلات آنها ولی نه زير فرمان معاهده های جهانی و دولتی تاسيس می شوند.
سازمان ها بين المللی هم چون سازمان تجارت جهانی لزوما برای اجرای خواسته های همه مردم شکل نگرفتند. در نتيجه سازمان های غير دولتی برای کمک به حضور مردم و فعاليت مستقيم آن ها به نفع خودشان تاسيس شدند.
گستره کوچک، اهداف بزرگ
با گذشت زمان سه اصل نانوشته مهم به تعريف سازمان ها غير دولتی اضافه شد: فعاليت داوطلبانه، گستره کوچک و کمک به توسعه منطقه ای يا محلی و سوم کمک به اجرای طرح های ياری رسانی و ايجاد ارتباط بين سازمان ها بزرگ اجرايی و مردم.
البته اين سه اصل در همه کشورها و هميشه اجرا نمی شود. در برخی از کشورها سازمان های غير دولتی تنها با مردم در ارتباطند. با همه اين وجود هدف اصلی يک سازمان غير دولتی همچنان يکی است. ايجاد شرايطی برای حضور مردم در تصميم گيری و اجرای تصميمات به شکل مستقيم و در زندگی خودشان.
جمالدين طاها مدير سازمان غير دولتی جامعه کردهای مقيم مرکز می گويد: «خيلی از مسائل تنها به دست مردم و با مشارکت آن ها حل شدنی نيست. سازمان های غير دولتی، اصولا بهتر می توانند نخبگان را جمع کنند و زمينه فعاليت آن ها را ايجاد کنند. به اين وسيله نخبگان هم می توانند بر فعاليت های دولت نظارت کنند.»
سيامک دانيالی و سازمان غير دولتی او در کرمانشاه، با نام «ياری»، برای کمک به آسيب ديدگان بلايای طبيعی و عليه اعتياد فعاليت می کند. او می گويد: «در هر کشوری کمبودها و مشکلاتی وجود دارد که مردم می توانند در حل آن ها بسيار موثر باشند. سازمان های غير دولتی برای مبارزه با بحران های اجتماعی دست بازتری دارند، چراکه قوانين و مقررات دست و پاگير اداری مانع آن ها نمی شود.»
برای مثال، در کشوری مانند ايران بيشترين مبتلايان به ويروس اچ آی وی و بيماری ايدز از طريق سرنگ مشترک که برای تزريق مواد مخدر از آن استفاده می شود، به اين ويروس آلوده شده اند. طبيعتا دولت هر کشوری برای مبارزه با هر دو مساله اعتياد و گسترش ايدز، سياست های خود را دارد. گاهی اين سياست ها مانع يکديگر می شوند. ترک اعتياد کار بسيار دشوارتری است تا رعايت نکات بهداشتی جهت جلوگيری از ابتلا به ايدز، در نتيجه گاهی بايد ميان معتادان سرنگ تميز توزيع کرد، تا جلوی ابتلای احتمالی آن ها راگرفت.
ولی قانون اجازه چنين کاری را تقريبا به هيچ دولتی نداده است. ولی اين قانون می تواند شامل سازمان های غير دولتی نشود. مثلا مرکز غير دولتی خدمات پزشکی يافت آباد، يکی از اين سازمان ها است. حسين نوری پرستار فعال در اين مرکز می گويد: «ما به معتادان سرنگ می دهيم تا دست کم آلودگيشان را به ديگران انتقال ندهند.»
غيردولتی، اما نه خصوصی
سهيلا وحدتی، کارشناس سازمان های غير دولتی، در مقاله ای در پايگاه اينترنتی کنشگران داوطلب ايران می نويسد: «نکته محوری در مورد سازمانهای غيردولتی اين است که گرچه مستقل از دستگاه دولتی کار ميکند، اما با سازمان خصوصی نيز تفاوت دارند. بدين معنا که سازمان غيردولتی با انگيزه سودجويی و منفعت شخصی شکل نميگيرد، بلکه انگيزه اصلی غيردولتی ها ياريرسانی به حل مسائل اجتماعی است و هيچگونه سود شخصی در راستای هدفهای سازمان غيردولتی قرار نميگيرند.»
دکتر پارسی نيا، رييس هيئت مديره انجمن آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت خانواده می گويد: «فعاليت سازمان غير دولتی ما کاملا غير انتفاعی است. گاهی فقط حق الزحمه های کمی به داوطلبين پرداخت می شود. ولی ما فعاليت نمی کنيم تا سودی ببريم.»
هر سازمان غيردولتی در کنار تکيه بر فعاليت های داوطلبانه، به اعضای حرفه ای يا باتجربه تر نيز نياز دارد.
در بسياری از موارد اين بخش سازمان غير دولتی نه به شکل داوطلبانه که به شکل حرفه ای فعاليت می کند. معمولا در ايران همين هيئت موسس يا کادر مديريت است که سازمان غير دولتی را تاسيس و يا برای کسب مجوز اقدام می کند.
هر چند همه سازمانهای غير دولتی لزوما با مجوز رسمی دولت به فعاليت نمی پردازند. همچنين، همه سازمان های غير دولتی فعال در يک کشور لزوما از دولت همان کشور اجازه تاسيس نمی گيرند.
دنيا با رشد رسانه ها و آسان تر شدن دسترسی به ارتباطات، شکل قديمی و ناشناخته خود را از دست می داد. قاره های جهان هر چند از هم دور بودند، اما مردم به هم نزديک تر می شدند.
در همان زمان سازمان ملل متحد شکل گرفت و اين سازمان برای نخستين بار، عبارت «سازمان های غير دولتی» را در منشور جهانی اش استفاده کرد.
يکی از قديمی ترين اين سازمان ها که عملا فعاليت خود را از قرن نوزدهم آغاز کرده بود، صليب سرخ جهانی بود. بعد از آن سازمان های حمايت از حقوق کودکان، پناهندگان، زندانيان، زنان و شبيه به اين ها با همکاری کشورهای مختلف جهان و در کنار سازمان ملل متحد فعاليت خود را آغاز کردند.
برای اولين بار اين تعريف از سازمان های غير دولتی توسط سازمان ملل بيان شد: «هر سازمان جهانی که بر اساس معاهده های بين المللی شکل نگرفته باشد.»
در واقع منظور اين بود که سازمان های غير دولتی برای برآورده کردن خواسته های مردم و رفع مشکلات آنها ولی نه زير فرمان معاهده های جهانی و دولتی تاسيس می شوند.
سازمان ها بين المللی هم چون سازمان تجارت جهانی لزوما برای اجرای خواسته های همه مردم شکل نگرفتند. در نتيجه سازمان های غير دولتی برای کمک به حضور مردم و فعاليت مستقيم آن ها به نفع خودشان تاسيس شدند.
گستره کوچک، اهداف بزرگ
با گذشت زمان سه اصل نانوشته مهم به تعريف سازمان ها غير دولتی اضافه شد: فعاليت داوطلبانه، گستره کوچک و کمک به توسعه منطقه ای يا محلی و سوم کمک به اجرای طرح های ياری رسانی و ايجاد ارتباط بين سازمان ها بزرگ اجرايی و مردم.
البته اين سه اصل در همه کشورها و هميشه اجرا نمی شود. در برخی از کشورها سازمان های غير دولتی تنها با مردم در ارتباطند. با همه اين وجود هدف اصلی يک سازمان غير دولتی همچنان يکی است. ايجاد شرايطی برای حضور مردم در تصميم گيری و اجرای تصميمات به شکل مستقيم و در زندگی خودشان.
جمالدين طاها مدير سازمان غير دولتی جامعه کردهای مقيم مرکز می گويد: «خيلی از مسائل تنها به دست مردم و با مشارکت آن ها حل شدنی نيست. سازمان های غير دولتی، اصولا بهتر می توانند نخبگان را جمع کنند و زمينه فعاليت آن ها را ايجاد کنند. به اين وسيله نخبگان هم می توانند بر فعاليت های دولت نظارت کنند.»
سيامک دانيالی و سازمان غير دولتی او در کرمانشاه، با نام «ياری»، برای کمک به آسيب ديدگان بلايای طبيعی و عليه اعتياد فعاليت می کند. او می گويد: «در هر کشوری کمبودها و مشکلاتی وجود دارد که مردم می توانند در حل آن ها بسيار موثر باشند. سازمان های غير دولتی برای مبارزه با بحران های اجتماعی دست بازتری دارند، چراکه قوانين و مقررات دست و پاگير اداری مانع آن ها نمی شود.»
برای مثال، در کشوری مانند ايران بيشترين مبتلايان به ويروس اچ آی وی و بيماری ايدز از طريق سرنگ مشترک که برای تزريق مواد مخدر از آن استفاده می شود، به اين ويروس آلوده شده اند. طبيعتا دولت هر کشوری برای مبارزه با هر دو مساله اعتياد و گسترش ايدز، سياست های خود را دارد. گاهی اين سياست ها مانع يکديگر می شوند. ترک اعتياد کار بسيار دشوارتری است تا رعايت نکات بهداشتی جهت جلوگيری از ابتلا به ايدز، در نتيجه گاهی بايد ميان معتادان سرنگ تميز توزيع کرد، تا جلوی ابتلای احتمالی آن ها راگرفت.
ولی قانون اجازه چنين کاری را تقريبا به هيچ دولتی نداده است. ولی اين قانون می تواند شامل سازمان های غير دولتی نشود. مثلا مرکز غير دولتی خدمات پزشکی يافت آباد، يکی از اين سازمان ها است. حسين نوری پرستار فعال در اين مرکز می گويد: «ما به معتادان سرنگ می دهيم تا دست کم آلودگيشان را به ديگران انتقال ندهند.»
غيردولتی، اما نه خصوصی
سهيلا وحدتی، کارشناس سازمان های غير دولتی، در مقاله ای در پايگاه اينترنتی کنشگران داوطلب ايران می نويسد: «نکته محوری در مورد سازمانهای غيردولتی اين است که گرچه مستقل از دستگاه دولتی کار ميکند، اما با سازمان خصوصی نيز تفاوت دارند. بدين معنا که سازمان غيردولتی با انگيزه سودجويی و منفعت شخصی شکل نميگيرد، بلکه انگيزه اصلی غيردولتی ها ياريرسانی به حل مسائل اجتماعی است و هيچگونه سود شخصی در راستای هدفهای سازمان غيردولتی قرار نميگيرند.»
دکتر پارسی نيا، رييس هيئت مديره انجمن آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت خانواده می گويد: «فعاليت سازمان غير دولتی ما کاملا غير انتفاعی است. گاهی فقط حق الزحمه های کمی به داوطلبين پرداخت می شود. ولی ما فعاليت نمی کنيم تا سودی ببريم.»
هر سازمان غيردولتی در کنار تکيه بر فعاليت های داوطلبانه، به اعضای حرفه ای يا باتجربه تر نيز نياز دارد.
در بسياری از موارد اين بخش سازمان غير دولتی نه به شکل داوطلبانه که به شکل حرفه ای فعاليت می کند. معمولا در ايران همين هيئت موسس يا کادر مديريت است که سازمان غير دولتی را تاسيس و يا برای کسب مجوز اقدام می کند.
هر چند همه سازمانهای غير دولتی لزوما با مجوز رسمی دولت به فعاليت نمی پردازند. همچنين، همه سازمان های غير دولتی فعال در يک کشور لزوما از دولت همان کشور اجازه تاسيس نمی گيرند.
