بارها گفته و شنيده شده است که بعد از نفت، آب مهمترين عامل جنگ های مناطق خشک جهان خواهد بود. اما ايران و کشورهای منطقه خاورميانه با چنين جنگ هايی بيگانه نيستند، چه ميان دو کشور و چه داخل هر يک ميان دو شهر يا کوی و برزن.
مسئله کم آبی هر سال دامنگير مردم ايران است و راديو فردا بارها با مهندس بيژن گلشاييان، کارشناس آب، در اين مورد گفت و گو کرده است.
بيژن گلشاييان، سال ها در ايران و ساير نقاط جهان در اين رشته کار و مطالعه کرده و با بانک جهانی در همين زمينه همکاری داشته است.
اين بار نيز مهندس گلشاييان پيرامون مسئله خشکسالی و کم آبی در ايران، چگونگی برنامه ريزی برای آن و ضرورت های موجود برای مقابله با کم آبی، نظرات و توصيه های کارشناسانه خود را مطرح می کند.
راديو فردا: آقای مهندس گلشاييان! کم آبی يکی از مشکلات اساسی ايران است ولی امسال زمستانی سرد و برف و باران در بسياری نقاط، بيشتر از سال های گذشته بود. پس چرا با تابستان خشکی روبرو هستيم؟
بيژن گلشاييان : اين طور که مقامات هواشناسی بيان می کنند، پاييز خشک و زمستان سردی داشتيم. ولی ميزان بارندگی زياد نبوده و درمجموع ميزان باران و برف ۴۰ درصد از سال گذشته کمتر بوده است.
ما کلا دچار بی آبی مزمن هستيم. يعنی (اين موضوع مربوط ) به امسال، سال گذشته و سال آينده نيست. کشوری هستيم در منطقه خشک و نيمه خشک و هميشه دچار بی آبی هستيم.
مسئله بی آبی اخير در ايران نتيجه تغييرات آب و هوايی، گرمای گلخانه ای و گرم شدن کره زمين است يا جنبه مديريتی و منطقه ای دارد؟
بی آبی نتيجه هر فعل و انفعالی که هست، بايد به ۷۰ ميليون جمعيت ايران برای کشاورزی و خوردن و مصارف ديگر، آب رساند. بايد برنامه ريزی کرد و از گذشته دور بايد اين برنامه ريزی انجام می گرفت.
زمانی که ما ۳۰ ميليون جمعيت داشتيم نيز دچار کمبود آب بوديم ولی نه زياد، اما اکنون ۷۰ ميليون جمعيت داريم که بيشتر شهر نشين هستند و مصرف آب تصفيه شده آنها افزايش يافته است، بنابر اين بايد فکر جديدی کرد. البته اين فکر جديد ديروز بايد انجام می گرفت، اگر بخواهد فردا انجام شود، بسيار دير است.
گفته می شود سدهای سراسر کشور با کاهش ذخاير آب روبرو هستند. اين مسئله، حاصل خشکسالی است يا می توان برای آن چاره ای انديشيد؟
به غلط يا درست، تعداد زيادی سد ساخته شده است. يعنی اين که آيا اين سدها جای درست ساخته شده اند و به محيط زيست خسارتی وارد نمی کنند يا سدهايی هستند که بی جهت ساخته شده و محيط زيست و منابع تاريخی ما را دچار مشکل می کنند.
ولی بايد در نظر داشت آبی که پشت سد جمع می شود، حتی اگر ميليون ها متر مکعب هم باشد، اثر اين مقدار آب آن چنان زياد نيست که همه فکر کنند ما سد داريم و دچار خشکسالی نخواهيم شد. کار سد اين است که ميزان مصرف آب را کنترل کند.
- ما چون در منطقه خشک و نيمه خشک قرار گرفته ايم، سدهايمان نيز زياد بهره ور نيستند. سدها در فاصله کوتاهی پر می شوند چون منطقه خشک است و درخت و جنگل کم است و آب، اراضی را می شويد و خاک و ماسه را در سدها انبار می کند.»
در سدهای چند بهره ای که انرژی هم از آن گرفته می شود، سدها وقتی بارندگی کم باشد ناچار کمتر پر می شوند.
ما چون در منطقه خشک و نيمه خشک قرار گرفته ايم، سدهايمان نيز زياد بهره ور نيستند. سدها در فاصله کوتاهی پر می شوند چون منطقه خشک است و درخت و جنگل کم است و آب، اراضی را می شويد و خاک و ماسه را در سدها انبار می کند.
به عنوان مثال سد دز که بسيار معتبر و در دنيا کم نظير است، مقدار زيادی از آن پر شده و يکی از دريچه هايش کار نمی کند.
در اين زمينه چه کاری می توان کرد؟
سد را می شود لايروبی کرد، ولی اين که مقرون به صرفه است يا نه بايد مطالعه شود. وقتی در منطقه خشک قرار داريم بايد فکر منابع جديد آب باشيم.
منابع جديد را از کجا می توان به دست آورد؟
يکی از منابع جديد، شيرين کردن آب درياست که در بسياری مناطق شروع کرده اند. سواحل جنوبی خليج فارس، همه اين کار را انجام می دهند. استراليا نيز اين کار را آغاز کرده است.
روش های مختلف برای شيرين کردن آب دريا وجود دارد که انرژی کمتری مصرف می کند. در حال حاضر تفاوت يک ليتر آب طبيعی با آبی که از دريا شيرين شده، به پنج سنت آمريکا رسيده است، پس بايد به دنبال اين کار رفت.
کاری که در گذشته دور حدود ۳۰ سال پيش، برای انرژی اتمی در بوشهر مشغول بودند، يکی از فرآورده هايش برای مناطق جنوبی ايران، اين بود که برای خنک کردن راکتورها آب گرم می شود، از اين آب گرم شده، استفاده کرده و با انرژی کمتری اين آب را شيرين کنند. ولی راکتور اتمی بوشهر دچار سی و چند سال تأخير شد و مشخص نيست کی راه اندازی شود و آيا اين پروژه به جايی می رسد يا نه.
به هر حال شيرين کردن آب دريا، يکی از منابعی است که می توان از آن استفاده کرد.
به استفاده از آب در صنعت توسعه انرژی اتمی اشاره کرديد. با توجه به نفت و گاز فراوانی که ايران دارد، آيا از نظر اقتصادی و مديريتی عاقلانه است آب را صرف توليد انرژی کنيم يا برای توليد انرژی غير نفتی يا به اصطلاح تميز از منابع ديگری استفاده کنيم؟ مانند انرژی خورشيدی که ايران به اندازه کافی از آن برخوردار است يا انواع ديگر توليد انرژی.
اگر منظور شما توليد انرژی از سدهای چند بهره ای است، يعنی توربين های توليد انرژی روی سدها گذاشته شود، اين سدها مفيد است و می شود از آبی که به توربين می رود انرژی گرفت و البته آب اضافی برای توليد انرژی را با سدهای پايين دست می توان دوباره ذخيره کرد.
ولی صحبت من در مورد پروژه انرژی اتمی که قرار بود زمانی در بوشهر اجرا شود. در اين پروژه برای خنک کردن راکتورها، درجه حرارت آب دريا بالا می رفت و با انرژی کمتری می شد آن آب را به آب شيرين تبديل کرد.
شيرين کردن آب دريا برای مناطق جنوبی ما يکی از راحت ترين راه حل هاست و بايد به فکر آن باشند. يکی ديگر از راه هايی که بايد اجرا کرد مصرف عاقلانه آب است.
پيشنهاد شده است که برای مقابله با خشکسالی، ستاد بحران بی آبی تشکيل شود. از ديد کارشناسی و مديريت آب، چه توصيه هايی در اين مورد داريد؟ مصرف آب را چگونه بايد کنترل کرد؟
هر اقدامی برای اين که مقدار کم آب را به منابع مصارفی بيشتر برسانند، مفيد است. خواه به صورت ستاد باشد يا اين که وزارت آب و برق کار بهتری انجام دهد. مصرف آب بايد تحت کنترل قرار گيرد.
اگر چنين ستادی تشکيل شود اولويت ها چيست؟ سه اولويت اول را نام ببريد.
اول اين که آب کشاورزی دقيق مصرف شود، يعنی از متدهای مدرن مصرف آب کشاورزی استفاده شود که آب هدر نرود.
دوم اين که مصرف آب های شهری دوباره به شبکه آبياری برگردانده شود، يعنی جمع آوری فاضلاب ها و تصفيه آنها برای آب مصرفی نه آب خوردن.
- «يک سوم زراعت ما به صورت آبياری است و دو سوم آن ديم است. اگر چشم به آسمان بدوزيم که بارندگی شود و فرآورده های کشاورزيمان عمل بيايد، کاری است غير عملی.»
اکنون در رشت مشغول ترميم شبکه آبياری و فاضلاب هستند و بانک جهانی هم ۱۵۰ ميليون دلار پول داده است. البته اين مقدار پول زيادی برای پروژه های آبی نيست ولی به ۲۵۰ ميليون دلاری که قرار است برای شبکه آبياری و آبرسانی هزينه شود، کمک می کند.
اين کارها بايد ديروز انجام می شد و اين پروژه ها بايد سريعتر انجام شود وگرنه اين بحران آب ادامه دارد. سال هايی که بارندگی بيشتر است همه خوشحالی می کنند که ما خودکفا شديم و ۱۴ ميليون تن گندم توليد کرديم. اما امسال کار به جايی رسيده که قرار است ۶ ميليون تن گندم وارد کنند.
يک سوم زراعت ما به صورت آبياری است و دو سوم آن ديم است. اگر چشم به آسمان بدوزيم که بارندگی شود و فرآورده های کشاورزيمان عمل بيايد، کاری است غير عملی.
بخش عمده کشاورزی ما ديمی است که سنتی است از گذشته. آيا شما فکر می کنيد اين نوع کشاورزی را بايد تغيير داد و به يک کشاورزی برنامه ريزی شده با آبياری، تبديل کرد؟
بله، اگر مسئله گرم شدن گلخانه ای ادامه داشته باشد، بايد از زراعت ديم دست کشيد و به زراعت آبی با روش های منطقی آبياری پناه برد.
کشورهای آفريقايی که دارای دو فصل بارندگی و فصل خشک هستند، سال هايی که بارندگی دچار اختلال می شود و باران کافی نمی آيد همه دچار قحطی می شوند و ما می بينيم بيشتر سال ها اين اتفاق می افتد. زيرا کشورهای دو فصلی، تقريبا تمام زراعتشان ديمی است.
زراعت ما نيز به خصوص در منطقه غرب و شمال غربی، ديم زارهای فراوان دارد که به تدريج جواب نمی دهد. زراعت ديم پاسخگوی ۱۵-۱۴ ميليون تن گندمی که کشور ما برای سير کردن ۷۰ ميليون جمعيت لازم دارد، نيست.
هنگام زراعت آبی، بايد آب با دقت کامل مصرف شود و سيستم های جديد آبياری وجود دارد که حداقل آب را مصرف می کند.
در کشوری با شرايط جوی ايران، دولت بايد حد انتظاراتی را برای مردم تعيين کند که از آن حد عدول نکنند؟
بله همين طور است. در حال حاضر کشورهای پيشرفته مانند انگلستان نيز وقتی يک سال تابستان گرم می شود و زمستان بارندگی فراوان نبوده است، پيشنهاد می کنند اتومبيل ها با آب لوله کشی نشسته نشوند. حتی تعيين می کنند در حمام از دوش استفاده شود که ميزان آب مصرفی کمتر شود يا آب استخرها را تصفيه می کنند که لازم نباشد آن را تجديد کنند.
مصرف سرانه آب را بايد کاهش داد. ۲۰۰ ليتر آب برای هر نفر در شبانه روز، برای کشورهای خشکی مانند ايران، مقدار زيادی است. کشور ما نمی تواند با ۷۰ ميليون جمعيت مشکل را حل کند مگر اين که آب را در کمال صرفه جويی مصرف کند.
