اندونزی، بزرگ‌ترین مجمع‌الجزایر جهان به شمار می‌رود. از زمانی که این کشور در سال ۱۹۴۵ استقلال خود را از هلند به دست آورد، شهر جاکارتا واقع در جزیره جاوه از این مجمع‌الجزایر را به‌عنوان پایتخت خود انتخاب کرد.
طی سال‌ها، پایتخت اندونزی که کشوری تشکیل‌شده از بیش از هفده هزار جزیره است، شاهد رشد وسیعی بود و مانند بسیاری از پایتخت‌های جهانِ درحال‌توسعه، بخش بزرگی از جمعیت کشور را به‌سوی خود جلب کرد. جمعیت بخش مرکزی و محدوده پایتخت بیش از ده میلیون نفر و جمعیت شهر و حومه‌اش به بیش از ۳۲ میلیون نفر می‌رسد.
جاکارتا که درعین‌حال مانند بسیاری از پایتخت‌های کشورهای درحال‌توسعه از مشکلاتی مانند ترافیک و آلودگی رنج می‌برد اما با مشکل حیاتی دیگری نیز دست‌به‌گریبان است؛ غرق شدن.
چرا جاکارتا در حال غرق شدن است؟
بر اساس تحقیقی که نتایج آن در جورنال نیچر به چاپ رسیده بود، مشخص شد که تعداد زیادی از شهرهای جهان در پنج قاره، با فرونشست شدید روبرو هستند.
در این فهرست که به میزان فرونشست نسبی زمین پرداخته بود، شهر جاکارتا در صدر این فهرست قرار داشت. روند فرورفتن و فرونشست جاکارتا به حدی است که بخش بزرگی از این شهر تا سال ۲۰۳۰ قابل زیست نخواهد بود و با سیلاب‌های دائمی روبرو خواهد شد.
دو دلیل اصلی بر این روند اثر دارند. نخست مسئله تغییرات اقلیمی است که به‌طور خاص شهرهای ساحلی را تهدید می‌کند. با افزایش دمای میانگین زمین میزان بیشتری از یخ‌های قطبی و ذخیره‌های آب منجمد زمین ذوب‌شده و به دریاها سرا ریز می‌شوند. این اتفاق باعث افزایش سطح دریاها و درنتیجه زیرآب رفتن بخش‌هایی از نواحی ساحلی در جهان می‌شود. بخش بزرگی از جمعیت جهان اکنون در مناطق ساحلی زندگی می‌کنند و این مسئله باعث می‌شود تا آن‌ها ناچار به تغییر محل زیست خود شوند. طبیعتاً چنین اتفاقی برای شهرهای کشوری مانند اندونزی سریع‌تر خود را نشان می‌دهد.
اما مشکل مهم‌تر که هم‌اکنون در همه جای زمین و ازجمله در ایران قابل‌رؤیت است، فرونشست زمین است. بخشی از پایداری سطح زمین که شهرها و روستاها روی آن ساخته می‌شوند، به استحکام لایه‌های رسوبی زیرین آن بستگی دارد. بخش بزرگی از این استحکام به‌واسطه سفره‌های آبی زیرزمینی است که مانند بالشتکی زمین بالای خود را در جایگاه خود قرار می‌دهند. اما با افزایش جمعیت و توسعه ناپایدار و شهرنشینی غیر متوازن، نیاز به استفاده از منابع آبی بیشتر شده و عمدتاً منجر به استخراج ذخایر سفره‌های آبی زیرزمینی می‌شود.
با خالی شدن این سفره‌های زیرزمینی گویی پایه‌ای که زمین روی آن قرار دارد از بین می‌رود و درنتیجه سطح زمین شروع به فرونشست می‌کند.
مسئله مهم این اتفاق این است که با ادامه روند فرونشست زمین، حتی بارش‌های باران یا تزریق آب نمی‌تواند سفره‌های آبی زیرزمینی را به حالت ابتدایی درآورد و با تخریب دیواره‌های این سفره‌ها حتی ورودی آب اضافی به‌جای این‌که امکان تجمع در آن را داشته باشد، به تخریب بیشتر و همین‌طور روان شدن سیلاب‌هایی منجر می‌شود که شهر را با خطری مضاعف روبرو می‌کند.
در راه توسعه پایدار؟
دولت اندونزی که از مدتی پیش و با توجه به این روند فرونشست طرح و برنامه تغییر پایتخت خود را در دستور کار قرار داده سعی دارد به‌طور تدریجی شهری در نوسانترا تأسیس کند. منطقه‌ای که تاکنون به‌عنوان یکی از زیستگاه‌های اصلی اورانگاتون‌های استثنایی اندونزی شناخته می‌شد، حالا قرار است به پایتخت تازه اندونزی تبدیل شود اما طرح انتقال پایتخت، حداقل روی کاغذ قرار است بخشی از یک پروژه بزرگ‌تر برای رسیدن به توسعه پایدار باشد.
دولت اندونزی در برنامه راهبردی خود برای سال ۲۰۴۵، که انتقال پایتخت نیز بخشی از آن است قصد دارد تا سال ۲۰۳۵ فقر مطلق در این کشور را به صفر رسانده و تا سال ۲۰۴۵ ازنظر تولید آلاینده‌های کمک‌کننده به گرمایش زمین به تولید خالص صفر برسد.
این طرح همچنین تأکید برساخت پایتخت تازه بر اساس اصول توسعه پایدار دارد و برای جلوگیری از تکرار اتفاقی که برای جاکارتا رخ‌داده، شهر قرار است بر بستری با ساختار اسفنجی بنا شود که امکان ذخیره آب را داشته و از غرق شدن آن جلوگیری کند.
اما این طرح درعین‌حال هزینه‌های بالایی به محیط‌زیست هم وارد می‌کند؛ علاوه بر نیاز جدی به جنگل‌زدایی و ایجاد راه و زیرساخت‌ها و همین‌طور تجاوز به حریم زیست‌بوم بخش‌های درخطری از گیاهان و جانوران، برخی نگران‌اند که ادعای توسعه پایدار در ساخت این شهر با توجه به فشار زمانی موجود برای انتقال پایتخت امکان‌پذیر نباشد.
جاکارتا البته تنها پایتختی نیست که تغییر مکان یافته یا خواهد یافت. پیش‌تر برزیل شهری نوساخته را برای پایتخت خود انتخاب کرد و اکنون مصر نیز در تلاش است تا شهری تازه را برای جایگزین کردن پایتخت فعلی خود، قاهره ایجاد کند. در ایران هم بارها بحث انتقال پایتخت از تهران موردبحث قرارگرفته و درنهایت مسکوت مانده است.
داستان جاکارتا اما یک‌بار دیگر بر این واقعیت عریان تأکید دارد که آثار تخریب محیط زیستی و افزایش فشار بر منابع و ساختارهای طبیعی برخلاف آنچه برخی از سیاستمداران ادعا می‌کنند مسئله‌ای کوچک نیست و می‌تواند در صورت نادیده گرفتن، بحران‌های زیادی را اجرا کند. اگر امروز اندونزی با بحران تغییر پایتخت روبروست کشوری مانند مالدیو، در اثر افزایش سطح آب دریا که ناشی از تغییرات اقلیمی است، ممکن است کل موجودیت خود را از دست بدهد.
