سال ۱۳۹۶ برای ایران سال شگفتی و سال رویدادهای منحصر به فرد در ابعاد داخلی و بین المللی بود. مقاله حاضر گزیده‌هایی از این تحولات را دنبال کرده است.
بهار ۱۳۹۶ – آیت الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران در سخنان نوروزی خود از مردم خواست که "در مقابل تهدیدهای دشمنان و دشمنی‌های آنها" کاری بکنند که آنها را از "آسیب پذیری خارج کند". نسخه‌ای که او تجویز کرد هنوز نتوانسته است بیماری مزمن مملکت را علاج کند. خامنه‌ای "اقتصاد مقاومتی" را "جاده‌ای مستقیم و روشن" به سوی حل مشکلات معرفی کرد و گفت که اگر یک سال "اقدام و عمل" شود "آثار و نشانه‌های آن" مشاهده خواهد شد. او همچنین تاکید کرد که "می‌شود با اقتصاد مقاومتی به جنگ بیکاری رفت؛ می‌شود به جنگ رکود رفت؛ می‌شود گرانی را مهار کرد؛ می‌شود در مقابل تهدیدهای دشمنان ایستادگی کرد؛ می‌شود فرصت‌های بسیاری را برای کشور ایجاد کرد و از فرصت‌ها استفاده کرد."
دو ماه بعد، در ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۶، مردم با ریختن ۵۷ درصد آراء خود حسن روحانی را در برابر رقیبش ابراهیم رئیسی، که مورد حمایت وسیع بنیادگرایان بود، برای بار دوم به ریاست جمهوری انتخاب کردند. آرای مردم به امید گشایش فضای سیاسی در داخل و تعامل سازنده با خارج بود که روحانی وعده آن را داده بود. اما خیلی زود این امیدواری‌ها به ناامیدی بدل و در نهایت به خیزش‌های گسترده مردمی در پایان سال منتهی گردید.
سفرهای مهم روحانی – در طول سال ۱۳۹۶ علیرغم سفرهای متعدد خارجی، رئیس جمهور ایران نتوانست در مسایل عمده سیاست خارجی پیشرفتی داشته باشد. در هفته اول سال، سفر هیات دولت و رئیس جمهور به روسیه با چاشنی امضای چند سند همکاری اقتصادی همراه بود. سپس روحانی درگیر انتخابات مجدد شد؛ و آنگاه در روز ۱۷ خرداد ماه، پنج عضو گروه موسوم به خلافت اسلامی (داعش) به آرامگاه آیت الله خمینی و ساختمان مجلس شورای اسلامی حمله کردند. با اینکه داعش مسئولیت حمله را پذیرفت، بعداً معلوم شد عاملان این حمله که ۱۲ کشته بجا گذاشت، ایرانیان عضو گروه داعش بوده‌اند.
در طول سال ۱۳۹۶ علیرغم سفرهای متعدد خارجی، رئیس جمهور ایران نتوانست در مسایل عمده سیاست خارجی پیشرفتی داشته باشد...ظاهراً دستورات اکید رهبری راه هرگونه تعامل با مقامات آمریکایی را مسدود کرده بود تا گشایشی در روابط خارجی با غرب پیش نیاید.
در شهریور ماه روحانی در حاشیه اجلاس سران همکاری اسلامی در قزاقستان با اردوغان رئیس جمهور ترکیه، و نیکلاس مادورو رئیس جمهور ونزوئلا ملاقات و گفتگو کرد. اما سطح توقعات مردم در داخل و امید به اینکه ایران از بن بست اقتصادی و بین المللی خارج شود در هفته آخر شهریور و با سفر رئیس جمهور به نیویورک به اوج خود رسید. برخلاف سفری که همزمان با امضای برجام صورت گرفت سخنرانی روسای جمهور ایران و آمریکا در مجمع عمومی سازمان ملل (۲۶ شهریور) به نحوی برنامه ریزی شده بود که امکان رودررو شدن بین دو رئیس جمهور وجود نداشته باشد. ظاهراً دستورات اکید رهبری راه هرگونه تعامل با مقامات آمریکایی را مسدود کرده بود تا گشایشی در روابط خارجی با غرب پیش نیاید. اما در حاشیه اجلاس، دیدارهایی با امانوئل مکرون رئیس جمهور فرانسه، با وعده سفرهای متقابل انجام شد که تا به امروز عملی نشده است. در ملاقات با خانم ترزا می نخست وزیر بریتانیا توسعه روابط دو کشور مورد گفتگو قرار گرفت. همچنین دیدارهای کم اهمیت‌تری با رئیس جمهور اتریش، نخست وزیران ژاپن، پاکستان، نروژ، و بلژیک، صورت گرفت.
بحران استقلال کردستان – متعاقب اجلاس سازمان ملل، سه کشور ایران، عراق، و ترکیه روزهای سختی را در انتظار نتایج همه پرسی استقلال برای اقلیم کردستان عراق گذراندند. این همه پرسی سه کشور را به هم نزدیک‌تر کرد تا در مورد شیوه‌های مقابله با استقلال کردستان هماهنگی کنند. در روز دهم مهر ماه، ژنرال خلوصی آکار رئیس ستاد ارتش ترکیه به تهران رفت و در محل کاخ سعد آباد، مورد استقبال رئیس جمهور و مقامات ایرانی قرار گرفت. دو روز بعد با سفر رجب طیب اردوغان به تهران تصمیم به محاصره نظامی مرزهای کردستان گرفته شد تا جریان استقلال کردستان مهار شود.
دهم آبان، دومین کنفرانس سه جانبه ایران، روسیه و آذربایجان (شمال‌جنوب)، علیرغم سابقه اختلافات موجود بین ایران و آذربایجان و نزدیکی آذربایجان به اسرائیل، انجام شد. ملاقات سران روسیه و آذربایجان با آیت الله خامنه‌ای، از حواشی این دیدار بود که نشان داد نقش تصمیم گیری رهبری در جزئیات امور خارجی فراتر از حیطه قدرت دولت است. این نشست نتوانست به اختلاف ایران با سایر همسایگان در مورد دریای خزر خاتمه دهد.
سوریه و اسرائیل – پس از آن رئیس جمهور روسیه در سوچی میزبان روسای جمهور ایران و ترکیه بود تا مقدمات تشکیل "کنگره گفتگوی ملی" بین مخالفین و حکومت سوریه فراهم شود. این "کنگره" که البته برخی از مخالفان اسد در آن حضور ندارند، در طول سال چند بار دیگر با حضور استفان دی میستورا نماینده سازمان ملل و حضور دیپلمات‌های آمریکایی تشکیل شد ولی تا به امروز نتوانسته است مساله سوریه را به سرانجام برساند.
پس از اعلام حمایت آمریکا از شناسایی بیت المقدس (اورشلیم) به عنوان پایتخت اسرائیل، روز ۲۲ آذر، نشست فوق العاده سازمان همکاری اسلامی در استانبول تشکیل شد. حسن روحانی رئیس جمهور و جواد ظریف وزیر خارجه ایران نیز در این نشست شرکت داشتند، اما روز بعد سخنگوی وزارت خارجه اعلام کرد که حمایت از قطعنامه این نشست و اعلامیه پایانی آن را نباید به منزله شناسایی اسرائیل تلقی کرد و جمهوری اسلامی در این موضوعات رسماً اعلام "تحفظ" کرده است.
عربستان سعودی – عربستان هیچوقت از توافق اتمی ۱+۵ با ایران حمایت نکرده و همیشه خواهان لغو آن بوده است. محمد بن سلمان ولیعهد و عادل الجبیر وزیر امور خارجه عربستان معتقدند ایران با حمایت تسلیحاتی و تحویل موشک‌های بالستیک به حوثی‌ها، و حمایت از رژیم اسد در سوریه، منبع ترور و افراط گرایی، عامل بی‌ثباتی در خاورمیانه، و مقصر اصلی ادامه جنگ در سوریه است. ایران نیز متقابلاً عربستان را به حمایت از تروریسم و افراط گرایی متهم می کند و معتقد است دلارهای نفتی عربستان و حمایت آمریکا باعث گسترش تروریسم در منطقه شده است.
این وضعیت در طول سال ۱۳۹۶ تغییر نکرد. اقدامات محدودی در طول سال انجام شد ولی نتوانست روابط با عربستان را ترمیم کند و مقامات عربستان تمایلی به تغییر وضع موجود نشان ندادند و دیپلمات‌های دو طرف با زبانی تند و کنایه آمیز و یا همراه با تهدید و توهین با یکدیگر به جنگ لفظی ادامه دادند. به نظر می‌رسد مسائل دو جانبه دیگر نمی‌تواند به صورت مستقیم بین دو کشور حل و فصل شود، و حل آنها به پادرمیانی عواملی در بیرون از مرزهای دو کشور نیاز دارد.
ایران، سوریه، و اسرائیل – حمایت ایران از سوریه و نقش نیابتی نیروهای حزب الله و نیروهایی که توسط ایران از کشورهای منطقه (افغانستان و پاکستان) اجیر شده و به سوریه اعزام می‌شوند تا به نیابت از ایران در جنگ با مخالفین بشار اسد شرکت کنند همچنان در ۱۳۹۶ ادامه داشت و از عوامل آسیب رساننده روابط ایران، عربستان و ایالات متحده به شمار می‌آمد. استدلال ایران در مقابل انتقادهای خارجی پیوسته این بوده که ایران به درخواست سوریه در آن کشور حضور قانونی دارد و با تروریسم می‌جنگد.
این ادعا در شرایطی مطرح می‌شود که معمولاً اسرائیل حضور و مداخله ایران در سوریه را تهدیدی حیاتی برای موجودیت خود تلقی می‌کند. علاوه بر آن معتقد است معامله اتمی راه دستیابی ایران را به بمب اتمی مسدود نکرده و ایران همچنان مصمم به ساخت بمب اتمی است.
از سوی دیگر، فرماندهان سپاه پاسداران و سپاه قدس ایران با طرح شعار نابودی اسرائیل تصور تهدید را تقویت می‌کنند. برای نمونه در بهمن ماه سال ۹۶ قاسم سلیمانی فرمانده نیروهای قدس گفته بود که "نابودی اسرائیل" بهترین انتقام در قبال کشته شدن عماد مغنیه فرمانده شاخه نظامی حزب الله است. این اظهارات علیرغم دوستی و نزدیکی ایران و روسیه، مورد انتقاد سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه قرار گرفت و لاوروف تهدید به "نابودی اسرائیل" را به شدت محکوم کرد.
توافق اتمی (برجام) – توافق اتمی ایران با ۱+۵ ازآغاز دوره ریاست جمهوری دونالد ترامپ با مشکل روبرو شده بود. از جمله اینکه رئیس جمهور آمریکا آن را قرارداد بدی می‌داند و تهدید کرده است که اگر مفاد آن اصلاح نشود آمریکا از آن خارج خواهد شد. نگاه ایران به این قرارداد انعطاف ناپذیر است و تهدید متقابل کرده است که در صورت خروج آمریکا دست به تولید اورانیوم غنی شده در سطح بالا خواهد زد. دولت‌های اروپا به خاطر منافع اقتصادی خود خواهان حفظ برجام هستند ولی سعی دارند ایران را متقاعد کنند در مورد حواشی برجام امتیاز بدهد.
سفر بی‌نتیجه ژان ایو لودریان وزیر خارجه فرانسه به تهران نشان می‌دهد که ایران به هیچ وجه در جهت حل اختلافات موجود انعطاف نشان نمی‌دهد و همین امر موجب گرایش به انتخاب نظامی از طرف مقابل شده است. حاصل یک سال کوشش ایران در استفاده از انواع اهرم‌ها برای حفظ توافق اتمی تا حد بسیار زیادی ناموفق بوده است.
روز چهاردهم اسفند "ژان ایو لودریان" وزیر امورخارجه فرانسه به تهران سفر کرد. این سفر در رابطه مستقیم با کوششهای اروپا جهت نجات توافق هسته‌ای "برجام" از طریق گشودن یک کانال گفتگو در باره برنامه موشکی ایران بود که مورد اعتراض اغلب کشورهای غربی و آمریکا قرار دارد. اما سفر لودریان بی‌نتیجه بود و ایران نرمشی در مورد مذاکره بر سر برنامه موشکی نشان نداد.
جمعه ۲۵ اسفند پایتخت اتریش شاهد آخرین فرصت برای مذاکره درباره ایرادهایی بود که به دفعات توسط پرزیدنت ترامپ مطرح شده است. در نشست کمیسیون مشترک برجام موضوع بازنگری در باره جزئیات توافق اتمی مورد توافق قرار نگرفت. اما، در حاشیه این نشست بین دیپلمات‌های ایرانی و آمریکا گفتگوی دوجانبه‌ای در باره زندانیان و مفقودین دو ملیتی و آمریکایی در ایران انجامشد که جزئیات آن اعلام نشده است.به این ترتیب در آخرین روزهای سال، توافق هسته‌ای با یک بن‌بست بزرگ مواجه گردید.
سال ۱۳۹۶ در مجموع سالی ناموفق در حفظ دستاوردهای توافق هسته‌ای بود. سالی که در آن هر چهار ماه یکبار خطر لغو توافق اتمی مطرح و سپس نه بخاطر عواملی که خارج از کنترل ایران بوده‌اند به چهار ماه بعد موکول شده است. مهلت‌های چهار ماهه ناشی از ساختار پاسخگو بودن سیستم ریاست جمهوری آمریکا به کنگره است که الزام دارد هر ۴ ماه یکبار به کنگره اعلام کند آیا ایران نسبت به الزامات توافق ۱+۵ وفادار مانده است یا نه. از زمان شروع ریاست جمهوری پرزیدنت ترامپ سه بار این تائیدیه را به اکراه و علیرغم میل خود صادر کرد ولی در آخرین دور آن یعنی ۲۲ دیماه (۱۲ ژانویه) رئیس جمهور آمریکا رسما اعلام کرد که اگر تا دور بعدی یعنی ۱۲ ماه مه (۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۷) معایب برجام اصلاح نشود، آمریکا از آن خارج خواهد شد.
یکی از دلایل مخالفت آمریکا سیاست‌های منطقه‌ای جمهوری اسلامی، و برنامه موشک‌های بالستیک است. متحدان آمریکا به دو شکل سعی بر تاثیر گذاری بر ایران دارند. فشار مستقیم و کوشش برای قانع کردن ایران که اگر در رفتار منطقه‌ای و برنامه موشکی‌اش تغییری داده نشود، توافق اتمی به خطر می‌افتد. و دوم از طریق همصدایی با ایالات متحده در افزایش فشار به ایران در کلیه زمینه‌ها به استثنای توافق هسته‌ای. در واقع اروپا مایل نیست برجام لغو شود و به همین دلیل حاضر است در طیفی از مسایل با آمریکا همزبانی و همصدایی داشته باشد به امید اینکه ایران در یک مورد تسلیم شده و حاضر به مذاکره شود.
سفر بی‌نتیجه ژان ایو لودریان وزیر خارجه فرانسه به تهران نشان می‌دهد که ایران به هیچ وجه در جهت حل اختلافات موجود انعطاف نشان نمی‌دهد و همین امر موجب گرایش به انتخاب نظامی از طرف مقابل شده است. لودریان روز ۲۸ اسفند و پیش از آغاز نشست وزرای امور خارجه کشورهای عضو اتحادیه اروپا در بروکسل نقش ایران را در خاورمیانه "شبهه برانگیز" توصیف کرد و گفت اتحادیه اروپا نمی‌تواند برنامه ساخت موشک‌های بالیستیک ایران را نادیده بگیرد. باید گفت حاصل یک سال کوشش ایران در استفاده از انواع اهرم‌ها برای حفظ توافق اتمی تا حد بسیار زیادی ناموفق بوده و ایران نتوانسته است از نفوذ سایر اعضای ۱+۵ برای متقاعد کردن ایالات متحده استفاده کند.
نتیجه – سال ۱۳۹۶ برای ایران در هر دو عرصه داخلی و بین المللی سال خوبی نبود. علیرغم رای اعتمادی که مردم به روحانی دادند در تظاهرات وسیع مردمی در پایان سال و تظاهرات زنان علیه حجاب اجباری، ده‌ها کشته و هزاران نفر زندانی شدند که هنوز تعدادی از آنان در شرایط نا مشخص و یا در بازداشتگاه‌های نامعلوم نگهداری می‌شوند.
بی توجهی حکومت به اعتراض‌ها و حقوق مردم، تفکر تغییر رژیم را باردیگر به یکی از گزینه‌های غرب بدل کرده است. با تغییراتی که در دستگاه سیاست خارجی و مشاوران کاخ سفید صورت گرفته است اکنون در آستانه ماه مه (مهلت بررسی چهارماهه برجام) بار دیگر نگاهها به تغییرات ماهوی در استراتژی آمریکا نسبت به ایران دوخته شده که طیفی ازانتخاب‌ها در آن نهفته اند. گزینه هایی مانند خروج آمریکا از توافق اتمی، حمله به پایگاههای موشکی و نظامی ایران، بروز جنگ بین اسرائیل و عربستان سعودی علیه ایران. تغییر و بر اندازی رژیم، تغییر مسالمت آمیز رژیم از داخل، حمایت از گروههای سازمان یافته مخالف مقیم خارج از کشور، و یا حمایت فروپاشی نظام، همه و همه، بخشی از گزینه‌های موجود است.
