یادداشتی از بابک تقوایی: هلیکوپتر سی اِچ-۴۷ ملقب به شینوک را می‌توان یکی از موفق‌ترین هلیکوپترهای ترابری ساخت ایالات متحده آمریکا به شمار آورد. صدها فروند از این هلیکوپتر طراحی‌شده در شرکت وِرتول و ساخته‌شده در بوئینگ در حال حاضر مورد استفاده نیروهای نظامی ۲۲ کشور از جمله ایران است.
هم‌اکنون ۴۹ فروند از مدل سی اِچ-۴۷سی این هلیکوپتر در ایران موجود است که از این میان هفت فروند در اختیار نیروی هوایی ارتش قرار دارد. سی اِچ-۴۷سی‌های حاضر در نیروی هوایی ارتش را می‌توان قدیمی‌ترین شینوک‌های جهان به شمار آورد. نخستین شینوک‌های نیروی هوایی ارتش که دو فروند بود در ۲۰ مهر ۱۳۵۰ تحویل این نیرو شد.
این هلیکوپترها هم‌اکنون در خدمت گردان ۱۱ شینوک در پایگاه یکم شکاری نیروی هوایی در فرودگاه مهرآباد جهت مأموریت جست‌وجو و نجات و همچنین مأموریت‌های ثانویه چون حمل بار داخلی و خارجی اعم از هواپیماها و هلیکوپترهای سبک مورد استفاده قرار دارند. در زمان صلح از آن‌ها در مأموریت‌های کمک‌رسانی به قربانیان بلایای طبیعی نیز به‌وفور استفاده شده است.
در طول جنگ ایران و عراق، هلیکوپترهای شینوک نیروی هوایی ارتش جهت جابه‌جایی جنگنده‌های آسیب‌دیده اف-۵ئی تایگر ۲ که در جاده‌ها و زمین‌های کشاورزی فرود اضطراری داشتند، مورد استفاده قرار گرفتند. آن‌ها همچنین نقش مهمی در مأموریت‌های تخلیه مجروحین، مقابله با حملات شیمیایی و حمل آذوقه برای نیروهای زمینی در کنار همتایان‌شان از هوانیروز (هواپیمایی نیروی زمینی) ارتش ایفا کردند. در این گزارش، به‌مناسبت ۵۰ سالگی دو فروند از این هلیکوپترها، به بررسی تاریخچه حضور آن‌ها در ارتش ایران می‌پردازیم.
تاریخچه هلیکوپترهای شینوک در ایران
در سال ۱۳۴۹ خورشیدی و به‌دنبال برنامه‌های گسترده جهت گسترش توان رزمی هوانیروز (هواپیمایی نیروی زمینی) از طریق گسترش ناوگان هلیکوپترهایش، هلیکوپتر سی اِچ-۴۷سی شینوک جهت تجهیز این نیرو خریداری شد. بنا بود تیپ پشتیبانی عمومی هوانیروز که در حال تشکیل در اصفهان بود، تا سال ۱۳۵۳به یک گردان ۱۶ فروندی از این هلیکوپتر تجهیز شود.
اما هوانیروز تنها نیرویی نبود که بنا بود به هلیکوپترهای شینوک مجهز شود. قرار بود در کنار تجهیز این نیرو به ۱۶ فروند از این هلیکوپتر، چهار فروند نیز برای نیروی هوایی شاهنشاهی خریده شود. بنابراین نخستین سفارش ایران برای هلیکوپترهای سی اِچ-۴۷سی به تعداد بیست فروند در سال ۱۳۴۹ به نماینده ایتالیایی بوئینگ ورتول داده شد.
شرکت «هلیکوپترهای جنوب» (Elicotteri Meridionali) شعبه‌ای از کارخانه هلیکوپترسازی آگوستا در ایتالیا که از سال ۱۳۴۸ تولید ۲۶ فروند سی اِچ-۴۷سی برای هوانیروز ایتالیا را آغاز کرده بود، کار ساخت بیست فروند شینوک سفارشی ایران را آغاز کرد.
همان‌طور که در مقدمه ذکر شد، نخستین دو فروند هلیکوپتر شینوک سفارش داده‌شدۀ ایران را نیروی هوایی شاهنشاهی در تاریخ ۲۰ مهر ۱۳۵۰ تحویل گرفت و در محل پایگاه یکم مستقل ترابری در فرودگاه مهرآباد مستقر کرد. دو فروند شینوک دیگر نیز در سال ۱۳۵۴ به نیروی هوایی تحویل داده شد. با استفاده از این چهار فروند هلیکوپتر گردان ۱۱ شینوک شکل گرفت.
گسترش ناوگان شینوک نیروی هوایی شاهنشاهی
نظر به دستاوردهای گردان ۱۱ شینوک نیروی هوایی ارتش با استفاده از چهار فروند هلیکوپترهای سی اِچ-۴۷سی، در پنج سال نخستین فعالیتش تصمیم به افزایش شمار هلیکوپترهای این گردان از چهار فروند به ۱۰ فروند تا سال ۱۳۵۸ گرفته شد.
متعاقباً در سال ۱۳۵۶ تعداد ۵۰ فروند شینوک دیگر از مدل سی اِچ-۴۷سی به کمپانی بوئینگ و آگوستا به مبلغ ۴۲۵ میلیون دلار سفارش داده شد. این سفارش در سال ۱۳۵۷ به ۷۵ فروند افزایش یافت و بنا بود از این تعداد پنج فروند به نیروی هوایی ارتش و مابقی به هوانیروز ارتش تحویل داده شود.
بر اساس برنامه‌های ستاد بزرگ ارتشتاران بنا بود تا سال ۱۳۶۲ هوانیروز ارتش دستکم هشتاد فروند شینوک جهت تجهیز پنج گردان ۱۶ فروندی در خدمت داشته باشد. از این میان بنا بود دو گردان در پایگاه چهارم پشتیبانی عمومی در اصفهان و سه گردان در پایگاه‌های یکم، دوم و سوم پشتیبانی رزمی در کرمانشاه، مسجد سلیمان و کرمان مستقر شوند.
وقوع انقلاب اسلامی توقف بسیاری از برنامه‌های نظامی ایران را در پی داشت. بسیاری از قراردادهای خرید تسلیحات توسط دولت بختیار و سپس دولت موقت به رهبری بازرگان لغو شد و شماری دیگر نیز که لغو نشده بود، به علت تحریم‌های وضع‌شده توسط دولت آمریکا به‌دنبال اشغال سفارتخانه این کشور در آبان ۱۳۵۸ لغو گردید.
تا شهریور ۱۳۵۷ تعداد ۳۴ فروند از مجموع ۷۵ فروند هلیکوپتر شینوک سفارشی تحویل داده شدند. از این میان یک فروند در سال ۱۳۵۶ به نیروی هوایی شاهنشاهی واگذار شد و شمار هلیکوپترهای شینوک آن به پنج فروند افزایش یافت.
پس از انقلاب، از آن‌جا که عمده هلیکوپترهای باقیمانده در خط تولید قرار داشتند و هزینه خریدشان تماماً توسط دولت شاهنشاهی ایران پرداخت شده بود، قراردادهای خریدشان لغو نشد. از اردیبهشت ۱۳۵۸ تا تیر ۱۳۵۹ ساخت ۲۵ فروند شینوک دیگر سفارش داده‌شده برای نیروی هوایی و هوانیروز ارتش ایران در ایتالیا تکمیل شد. از این تعداد شش فروند تا پایان مهر ۱۳۵۸ به ایران منتقل شد و مابقی به‌دنبال اشغال سفارت آمریکا توسط هواداران روح‌الله خمینی به‌دستور دولت آمریکا در ایتالیا توقیف شدند.
تحویل سه فروند شینوک دیگر به نیروی هوایی ارتش در سال ۱۳۶۰
۳۰ دی ۱۳۵۹، رژیم جمهوری اسلامی کارمندان به گروگان گرفته‌شده در سفارت آمریکا را پس از ۴۴۴ روز اسارت آزاد کرد. در مقابل دولت آمریکا برای مدت زمان محدودی به دولت‌های انگلیس، ایتالیا و فرانسه اجازه داد تا برخی از اقلام نظامی و تسلیحات فروخته‌شده به ایران را تحویل دهند. متعاقباً تا پایان سال ۱۳۶۰ هشت فروند شینوک از میان ۳۵ شینوک تحویل‌نشدۀ باقیمانده در ایتالیا به ایران تحویل داده شدند.
دولت آمریکا در سال ۱۳۶۱ مانع از تحویل سایر هلیکوپترها به ایران شد. از آن‌جا که هزینه ۲۷ فروند شینوک باقیمانده توسط ایران پرداخت نشده بود، دولت آمریکا ۱۱ فروند از آن‌ها را به مبلغ ۱۱۰ میلیون دلار از شرکت آگوستا در سال ۱۳۶۴ خریداری کرد. با میانجیگری آمریکا ۱۶ فروند دیگر نیز به مصر فروخته شد و در همان سال به خدمت نیروی هوایی این کشور درآمد.
۱۱ فروند شینوک خریداری‌شده توسط آمریکا پس از ارتقای جزئی توسط شرکت بوئینگ در آمریکا به خدمت هوانیروز آمریکا درآمدند و در ابتدای دهه ۱۳۷۰ خورشیدی، این هلیکوپترها به مدل سی اِچ-۴۷دی ارتقا یافتند. پس از آن تا اوایل دهه ۱۳۸۰ خورشیدی در خدمت ماندند. شماری پس از آن به مدل سی اِچ-۴۷اِف ارتقا یافتند و هنوز هم در خدمت هوانیروز آمریکا هستند و شماری دیگر نیز از خدمت بازنشسته شده و به شرکت‌های خدمات هلیکوپتری فروخته شدند و هم‌اکنون جهت اطفاء حریق استفاده می‌شوند.
از میان هشت فروند شینوک تحویلی به ایران در سال ۱۳۶۰، سه فروند به نیروی هوایی ارتش تحویل داده شد و بقیه نیز به خدمت هوانیروز درآمد. هلیکوپترهای تازه‌تحویل به خدمت گردان ۱۱ شینوک در مهرآباد درآمدند.
نقش شینوک‌های نیروی هوایی ارتش در جنگ
اسناد نیروی هوایی نشان می‌دهد که از میان پنج فروند شینوک موجود در خدمت آن در فروردین ۱۳۵۷ تنها دو فروند عملیاتی بوده، دو فروند منتظر قطعه زمینگیر بودند و یک فروند هم تحت تعمیر قرار داشت. تا بهمن ۱۳۵۷، تعداد شینوک‌های عملیاتی به سه فروند رسید. اما با وقوع انقلاب و کارشکنی همافران که بسیاری از آن‌ها از هواداران روح‌الله خمینی و یا سازمان مجاهدین خلق بودند، آمار هلیکوپترهای عملیاتی کاهش پیدا کرد.
در مهرماه ۱۳۵۹، یعنی در ابتدای جنگ، گردان شینوک مهرآباد تنها یک فروند هلیکوپتر عملیاتی در اختیار داشت. یک فروند همان‌طور که ذکر شد، در تأسیسات شرکت پنها تحت تعمیر اساسی بود، یک فروند در دست تعمیر در آشیانه این گردان بود و دو فروند به علت نبود قطعه زمینگیر بودند.
هر هلیکوپتر سی اِچ-۴۷سی قادر به حمل حداکثر ۹ تن بار خارجی است. از آن‌جا که وزن خالی جنگنده اف-۵ئی تنها چهار تن و ۴۱۰ کیلوگرم است، امکان جابه‌جایی سریع آن‌ها پس از فرود اضطراری از طریق حمل با قلاب و طناب در زیر هلیکوپترهای شینوک ممکن بود. لذا در چندین نوبت، دو فروند شینوک عملیاتی نیروی هوایی جهت جابه‌جایی اف-۵ئی‌های آسیب‌دیده مورد استفاده قرار گرفتند.
در روز نهم مهر ۱۳۵۹ دو فروند جنگنده اف-۵ئی سد دوكان را بمباران كردند. یکی از آن‌ها به خلبانی ستوان‌یكم امیر زنجانی مورد اصابت گلوله‌های ضدهوایی عراق قرار گرفت. او هواپیما را تا مرز ایران هدایت کرد اما در مراغه ناگزیر به فرود شد و در حوالی پادگان عجب‌شیر در شرق دریاچه رضاییه در مزرعه‌ای فرود آمد در حالی که از ناحیه دست‌ها مورد اصابت گلوله‌های دشمن قرار گرفته بود. این جنگنده با استفاده از یک فروند شینوک به تبریز منتقل شد.
در تاریخ ۲۱ آبان ۱۳۵۹ جنگنده F-5E سروان نصرالله عرفانی که در یک عملیات جنگی به منظور بمباران پادگان بوبان ارتش عراق در منطقه حلبچه مورد اصابت گلوله‌های ضدهوایی قرار گرفت، مجبور به فرود اضطراری در جاده مراغه شد. یک روز بعد یک فروند شینوک این جنگنده را به پایگاه دوم شکاری تاکتیکی در تبریز منتقل کرد. روایت دیگری نام خلبان این جنگنده را ستوان بیژن بیک‌محمدی اعلام کرده است.
در طول جنگ، هوانیروز ارتش به طور گسترده از هلیکوپترهای شینوک جهت پشتیبانی نیروی زمینی ارتش در عملیات‌های نظامی استفاده کرد. شینوک‌ها در جریان محاصره آبادان در کنار هلیکوپترهای هوادریای ارتش هزاران ساکن شهر را تخلیه کردند. آن‌ها همچنین به جابه‌جایی تفنگداران نیروی دریایی ارتش که نقش مهمی در شکست محاصره داشتند، پرداختند.
هوانیروز ارتش در سال ۱۳۶۳ سه شینوک از دست داد. در آن سال نیز عمده شینوک‌های این نیرو جهت انجام تعمیر اساسی در پنها زمینگیر بودند. به همین دلیل دو فروند شینوک که در سال ۱۳۶۰ تحویل نیروی هوایی ارتش شدند، به علت نیاز مبرم هوانیروز ارتش جهت حمل مجروحان، در مأموریت‌های این نیرو شرکت کردند. در جریان این مأموریت‌ها این هلیکوپترها توسط خلبانان گردان ۱۱ شینوک نیروی هوایی ارتش به پرواز درمی‌آمدند.
عملیات والفجر ۸ یا نبرد اول فاو که از ۲۰ بهمن ۱۳۶۴ تا ۲۹ فروردین ۱۳۶۵ اجرا شد، گردان ۱۱ شینوک مهرآباد دو فروند از هلیکوپترهارا به پایگاه چهارم شکاری تاکتیکی و سپس به یکی از قرارگاه‌های عملیاتی ارتش در نزدیکی فاو اعزام کرد. این دو شینوک به همراه پنج فروند هلیکوپتر بل ۲۱۴ سی نیروی هوایی ارتش در مأموریت‌های جست‌وجو و نجات و همچنین عملیات مقابله با خطر حملات میکروبی و شیمیایی شرکت داشتند.
در طول این عملیات، این هلیکوپترها صدها مجروح را جا‌به‌جا کردند و تجهیزات و مواد پاکسازی حملات شیمیایی را به شبه‌جزیره فاو منتقل کردند. حضور ان دو فروند شینوک در عملیات والفجر ۸ باعث آلودگی آن‌ها به مواد شیمیایی شد که اثرات مخربی بر سلامت پرسنل فنی آن‌ها داشت.
سقوط شینوک شماره ۹۳۰۸-۵ در طالقان چند ماه پس از تحویل
در تاریخ سوم شهریور ۱۳۶۱، نیروی هوایی ارتش یکی از هلیکوپترهای شینوک تازه‌تحویل خود را به همراه یکی از اساتید خلبان خود از دست داد. این استاد خلبان سرگرد محمد کریمی‌پناه نام داشت. یکی از اساتید خلبان شینوک گردان ۱۱ خاطره خود از این سانحه را با نگارنده به این شرح به اشتراک گذاشت:
«یک شب در کامند پست شیفت بودم که گفتند یک فروند شینوک آماده بشه برای طالقان برای جهاد خودکفایی که برای چند روستا برق بکشند. من صبح رفتم منزل حدود ظهر بود که یکی از بچه‌ها زنگ زد و گفت شنوک در طالقان سقوط کرده و سرگرد کریمی‌پناه شهید شده. حالا قضیه این‌طور بوده که خلبان‌های آماده اون روز صبح گردان دو نفر شاگرد بودند. یکی از آن‌ها محسن بود، نام فامیلیش را به خاطر ندارم، اما سروان بود. دیگری سروان حسین کیانی بود.
محسن تازه ریلیز شده بود [خلبان یکم شده بود] اما با یک معلم باید پنجاه ساعت پرواز و یا چند مأموریت هوی کارگو دلیوری [جابه‌جایی بار سنگین] انجام بدن اما اون روز پس از این‌که سی عدد تیر چوبی برق که خیلی هم سنگین هستند رو داخل شینوک می‌گذارند طوری که پس از سقوط هنوز در جای خود بودند. در لحظه آخر سرگرد محمد کریمی‌پناه رو پیدا می‌کنند و می‌فرستند در پد هلیکوپتر که روشن بود و دو خلبان در حال تاکسی بودن [خزش روی زمین پیش از برخاستن] و سرگرد کریمی‌پناه که آدم بسیار افتاده و محجوبی بود خجالت می‌کشه بگه که حسین کیانی بیاد عقب من بشینم جای معلم و می‌شینه در سیت (صندلی) مهندس پرواز تا مراقب این دو باشه. خلاصه محاسبه در فلایت پلن [برنامه پرواز] رو محسن نوشته بود و کریمی‌پناه از ارتفاع و وضعیت مقصد خبر نداشت و به غلط یک نفر از جهاد[کشاورزی] اومده بود که منطقه فرود رو نشون بده. وقتی به محل فرود می‌رسن، به‌جای این‌که یک سیصد و شصت [درجه] بزنن و قدرت موتورها رو برای فرود چک کنند، نوز دان [دماغه به سمت پایین] با پاور کم [دور موتور کم] سینک می‌کنند [به سمت جلو حرکت می‌کنند] و کریمی‌پناه که می‌بینه جلوشون یک کوه‌مانند صخره‌ای هست و اگه ادامه بدن می‌خورند به صخره، دستور می‌ده که پرنده را همون‌جا بادفول استیک عقب [کشیدن فرمان اصلی به سمت خود] و فلر هاور فرود بیان که به نظر من کار خوبی می‌کنه وگرنه با ده نفر سرنشین و سی تا تیر برق روغن‌خورده سنگین قطعاً نمی‌تونستن اون صخره را صعود کنن و همگی از بین می‌رفتن. خلاصه شینوک فرود می‌آد اما نمی‌تونه هاور بشینه و می‌خوره روی یک طویله و بلند می‌شه می‌خوره به یک خونه و چند بار کلاغ‌پر می‌کنه که ملخ‌ها می‌پرند و ترانسمیشن [محل اتصال ملخ اصلی] جلو می‌آد پایین می‌خوره تو سر کریمی‌پناه که شهید می‌شه و یک جهادی هم نمی‌دونم کجا ایستاده بوده شهید شد و هیتر [بخاری هلیکوپتر] هم می‌افته روی پای یکی از بچه‌ها که کفش معمولی پا کرده بود و انگشتانش قطع شد و سایرین هیچ صدمه‌ای ندیدند.
مقصر فرمانده عملیات بود که می‌دونست این دو خلبان عملیاتی نیستند و نباید اجازه پرواز می‌داد و کریمی‌پناه به دلیل این‌که خجالت می‌کشه بگه یکی از خلبان‌ها سیتش [صندلیش] رو بده به من و می‌شینه در سیت مهندس پرواز و مهندس پرواز ارتفاع و وزن رو با کریمی‌پناه هماهنگ نکرده بود و در مهرآباد هاور پاور نمی‌کنند و ارتفاع طالقان را نداشتند و فکر کردن در حد ارتفاع مهرآباد هست. خلاصه با اشتباه عملیات و نجابت کریمی‌پناه که خودش رو به کشتن داد، داستان به پایان رسید. محمد کریمی‌پناه واقعاً حیف شد. هم ورزشکار بود و هم خوش‌اندام با چشمانی سبز و کم‌حرف و محجوب و افتاده و نجیب. واقعاً دلم آتیش گرفت.
بچه‌ها از منطقه سقوط عکس‌های زیادی گرفته‌اند و بچه‌های پنها نیز برای باز کردن قطعات سالم ۹۳۰۸-۵ چند ماه اون‌جا می‌رفتن.»
وضعیت شینوک‌های نیروی هوایی ارتش در حال حاضر
در ۲۱ شهریور ۱۳۹۷، شینوک شماره ۹۳۰۵-۵ نیروی هوایی ارتش در حین پرواز آموزشی در منطقه اخترآباد ملارد در غرب تهران دچار سانحه شد. علت سانحه بروز نقص فنی در یکی از موتورها بود. خلبانان هلیکوپتر به علت عدم تجربه کافی در حین فرود اضطراری هلیکوپتر را با شدت زیادی به زمین می‌زنند که منجر به انهدام انتهای آن و در نتیجه جدا شدن ترانسمیشن ملخ عقب و برخورد ملخ عقب با بالای بدنه می‌شود. در نتیجه این سانحه، این هلیکوپتر ارزشمند از بین می‌رود.
با از دست رفتن ۹۳۰۵-۵، هم‌اکنون شش فروند شینوک در خدمت نیروی هوایی ارتش باقی مانده است که از این تعداد دو فروند شامل نخستین شینوک تحویلی به ایران و قدیمی‌ترین شینوک پروازی جهان عملیاتی هستند. دو فروند شینوک دیگر به‌عنوان منبع لوازم یدکی مورد استفاده قرار دارند و دو فروند دیگر نیز در حال گذراندن تعمیر اساسی در شرکت پنها (پشتیبانی و نوسازی هلیکوپترهای ایران) هستند.
با وجود عدم تجهیز این هلیکوپترها به اقلام و تجهیزات امدادی چون وینچ بر روی در خروجی جلوی بدنه، مأموریت اصلی تعریف‌شدۀ آن‌ها جست‌وجو و نجات است. همه‌ساله در جریان دوره‌های آموزشی نجات خدمه در آب‌های دریای کاسپین یا خزر، خلبانان جنگنده نیروی هوایی ارتش با این هلیکوپتر آموزش بقا پس از خروج اضطراری در دریا می‌بینند؛ به‌گونه‌ای که با این یک فروند شینوک از محل اردوگاه بیشه‌کلای نیروی هوایی ارتش به پرواز درمی‌آیند، پس از باد شدن جلیقه‌های نجات آن به دریا می‌پرند و سپس از آب گرفته می‌شوند.
در حال حاضر، هوانیروز ارتش نیز حدوداً ۴۰ فروند سی اِچ-۴۷سی شینوک در پایگاه چهارم پشتیبانی عمومی خود در اختیار دارد. در سال‌های اخیر و به‌علت کاهش شدید بودجه این نیرو، امکان ارسال سالی سه فروند از آن‌ها به تهران جهت تعمیر اساسی به پنها وجود نداشته است. پایگاه چهارم پشتیبانی عمومی هوانیروز خود بیش از پنج سال است که به اورهال هلیکوپترهای شینوک روی آورده است، اما ظرفیت پایین آن و شمار پرسنل فنی محدودش سبب کاهش شدید شینوک‌های عملیاتی این نیرو به تنها ۱۶ فروند شده است.
در حال حاضر، هوانیروز ایتالیا نیز هنوز کاربر هشت فروند از مجموع ۲۶ فروند سی اِچ-۴۷سی است که در سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۳ تحویل آن شدند. با از رده خارج شدن قدیمی‌ترین آن‌ها در سال گذشته میلادی، هم‌اکنون شینوک‌های شماره ۹۳۰۱-۵ و ۹۳۰۲-۵ نیروی هوایی ارتش و ساخته‌شده در سال ۱۳۵۰ قدیمی‌ترین شینوک‌های عملیاتی جهان هستند.
با از رده خارج شدن آخرین هشت فروند سی اِچ-۴۷سی عملیاتی نیروی زمینی ایتالیا و جایگزینی کامل آن‌ها با سی اِچ-۴۷اِف‌های پیشرفته در سال آینده میلادی، سی اِچ-۴۷سی‌های نیروی هوایی ارتش ایران و نیز شمار زیادی از نمونه‌های موجود در هوانیروز ارتش ایران قدیمی‌ترین شینوک‌های عملیاتی جهان خواهند شد.
