چرا فردو برای گام چهارم برگزیده شد؟

حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران، روز سه‌شنبه ۱۴ آبان ماه در میانه صحبت از اشتغال و شرکت‌های دانش‌بنیان تصمیم گرفت گام چهارم ایران در عدول از تعهداتش در برجام را اعلام کند. آقای روحانی وقتی فهرستی از اقدامات ایران از اردیبهشت ماه تاکنون را ارائه کرد، خوب می‌دانست که نام بردن از یکی از تأسیسات، نفس را در سینه ناظران حبس خواهد کرد.

او خود نیز با اعلام اینکه تصمیم ایران گازدهی به بیش از هزار سانتریفیوژ در فردو است گفت: «ممکن است با آغاز این گام سر و صداهایی ایجاد کنند و از حساسیت آنها نسبت به فردو باخبریم».

واکنش بسیاری از تحلیل‌گران مدافع و منتقد برجام به تصمیم تازه ایران گواه حساسیت این موضوع بود. از بامداد سه‌شنبه و با اعلام تصمیم ایران بسیاری از این تحلیل‌گران این اقدام را قابل ملاحظه، جدی یا در مواردی نقض فاحش خواندند.

پیش از اعلام تصمیم از سوی حسن روحانی، رادیو فردا با چند تن از تحلیلگران غربی حوزه هسته‌ای تماس گرفت و دربارهٔ پیش‌بینی آنها از گام چهارم پرسید. هیچ‌کدام از تحلیل‌گران فکر نمی‌کردند تزریق گاز یواف۶ (UF6) به ۱۰۴۴ سانتریفیوژ در فردو گزینه مورد نظر باشد.

فُردو که با نام رسمی مرکز هسته‌ای شهید علی محمدی هم شناخته می‌شود تأسیساتی است در جنوب قم در دامنه کوه، در فاصله‌ای ۲۰۰ کیلومتری از قلب پایتخت، که بخشی از آن زیر زمین ساخته شده است. نام فردو در بیشتر سخنرانی‌های مقام‌های آمریکایی قبل و بعد از دست‌یابی به توافق اتمی شنیده می‌شد.

آمریکا، بریتانیا و فرانسه در اواسط سال ۱۳۸۸ از ساخت این تأسیسات مخفی در ایران پرده برداشتند و این امر، مسیر مواجهه جامعه بین‌المللی با تهران که حال بار دیگر متهم به «پنهان‌کاری» شده بود را عوض کرد.

مقام‌های جمهوری اسلامی از یک سو بهانه ساخت این تأسیسات در قلب کوه را «ایمن بودن» آن می‌خواندند و از سوی دیگر به «نفوذناپذیر بودن» آن در مقابل حمله نظامی می‌بالیدند.

اگرچه فردو میزبان تعداد کمتری سانتریفیوژ نسبت به تأسیساتی چون نظنز بوده، اما اهمیت آن برای تهران به اندازه‌ای است که در پی دست‌یابی به برجام و پس از دریافت سامانه دفاع موشکی اس۳۰۰ از روسیه، این سامانه به پدافند هوایی فردو افزوده شد.

باراک اوباما، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، در یکی از سخنرانی‌هایش پس از برجام دربارهٔ دلایل اهمیت این توافق با ایران، محدود شدن برنامه هسته‌ای تهران و وجود نظارت قوی بین‌المللی گفته بود: «درک کنید که چرا این توافق مهم است. برای اینکه ایران بخواهد تقلب کند، باید بیشتر از یک ساختمان یا یک تأسیسات مخفی مانند فردو بسازد».

در همان زمان آقای صالحی تأکید کرده بود فعالیت در فردو و تغییر کاربری آن برای تبدیل به مرکزی برای تولید ایزوتوپ‌های پایدار پیشرفت داشته است و نتیجه کار می‌تواند فردو را تبدیل به مجموعه‌ای «بی‌نظیر» در غرب آسیا کند. به گفته او برای عملیات تولید ایزوتوپ‌های پایدار ۵ هزار متر مربع شامل هشت کارگاه و ۸ آزمایشگاه احداث می‌شود. برنامه‌ای که ایران از پس از دستیابی به توافق اتمی در وین، دربارهٔ آن با روسیه و شرکت روس اتم مذاکره می‌کرد.

اهمیت این تأسیسات را می‌توان در تمدید معافیت همکاری بین‌المللی دربارهٔ آن توسط آمریکا نیز جست. تنها چند روز پیش از اعلام گام چهارم بود که واشینگتن در کنار اعمال تحریم‌هایی تازه، تصمیم به تمدید این معافیت برای ۹۰ روز دیگر گرفت. معافیتی که در کنار پروژه تغییر کاربری فردو، برای پروژه‌هایی چون بازطراحی تأسیسات آب سنگین اراک و نیروگاه بوشهر هم در نظر گرفته شده است.

در توضیح دلیل تمدید این معافیت، بیانیه وزارت خارجه آمریکا آن را در راستای «کمک به نظارت بر برنامه غیرنظامی هسته‌ای ایران، کاهش خطرات اشاعه، محدود کردن توان ایران در کوتاه کردن زمان «فرار هسته‌ای» و جلوگیری از رژیم برای استفاده از برخی تأسیسات برای اهداف حساس در زمینه اشاعه» توصیف کرده بود.

ایران هنوز جزئیات گام چهارم خود را اعلام نکرده‌است. علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی، تنها به سطح غنی‌سازی تا ۵ درصد اشاره کرده و نماینده ایران نیز به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در نامه‌ای رسمی اطلاع داده که گاز یواف۶ به صدها سانتریفیوژ در فردو تزریق می‌شود؛ موادی که باید از تأسیسات دیگر به فردو آورده و استفاده شود.

تهران همچنین تأکید دارد که می‌خواهد با شفافیت این اقدامات را انجام دهد و از همین رو از نمایندگان آژانس برای نظارت بر برداشتن گام چهارم دعوت کرده‌است. در کنار تأکید بر همکاری با آژانس در حوزه پادمانی و نظارت، مقام‌های جمهوری اسلامی همواره بر «قابل برگشت بودن» اقدامات در زمینه کاهش تعهدات برجامی تأکید می‌کنند. موضوعی که حال برخی تحلیل‌گران این حوزه بر نسبی بودن آن تأکید می‌کنند.

از جمله جفری لوئیس، پروفسور در مؤسسه میدلبری، در حساب توئیتر خود نوشت که وقتی گاز یواف۶ به سانتریفیوژ تزریق شود دیگر نمی‌توان از آن برای مصارف دیگر استفاده کرد.

از همین رو مشخص نیست آینده همکاری بین‌المللی در پروژه تغییر کاربری فردو که با روسیه و همچنین اتحادیه اروپا پیش می‌رفت و در میانه تابستان علی‌اکبر صالحی از نحوه پیشرفت آن هم ابراز رضایت کرده بود، با چه سرنوشتی مواجه خواهد شد.