دومین گنبد بزرگ دنیا به قطر ۳۱ متر بر فراز شهر تاریخی استانبول یا قسطنطنیه یا کنستانتینوپولیس بر روی بنای ایاصوفیه، پس از ۸۵ سال موزه بودن، حالا باید منتظر باشد تا روز جمعه سوم مرداد، به‌دستور رجب طیب اردوغان، مسلمانان برای برگزاری نماز در زیر سقف آن صف ببندند.
آیا این پایان مناقشه پرسروصدایی است که رئیس‌جمهوری ترکیه برای تغییر کاربری این بنا از موزه به مسجد به راه انداخت یا این غول عظیم معماری بیزانس وارد دور تازه‌ای از کشمکش‌های ظاهراً دینی و در واقع سیاسی خواهد شد؟
موضوع تغییر کاربری ایاصوفیه در ماه‌های اخیر محل مناقشات بسیاری در داخل و خارج از ترکیه بود، اما ریشه این مناقشات، در حقیقت، تاریخی است که بر این بنای تاریخی گذشته است.
ایاصوفیه در اصل کلیسای ارتدوکس دوران بیزانس بود که سال ۵۳۲ میلادی به دستور امپراطور کنستانتین اول ساخته شد. کارشناسان، معماری گنبد این بنا را به‌عنوان دومین گنبد بزرگ تاریخ معماری دنیا می‌شناسند.
پس از فتح استانبول توسط سلطان محمد فاتح عثمانی، این بنا نیز به‌دستور او به مسجد و محل نماز مسلمانان تبدیل شد. با روی کار آمدن آتاتورک و اصلاحات مترقی و جمهوری‌خواهانه و سکولار در قانون اساسی، ایاصوفیه نیز در سال ۱۹۳۴ و با دستور دولت وقت ترکیه، به موزه‌ای برای بازدیدکنندگان و گردشگران سراسر دنیا تغییر کاربری داد تا محلی برای چندصدایی فرهنگی و دینی باشد.
بازدیدکنندگان موزه اغلب اذعان می‌کنند که از ورودی این بنا که شمایل مسیح بر سردرِ آن نقش بسته، تا داخل آن و زیر گنبد دوار که اسامی بزرگان دین اعم از شیعه و سنی کنار هم و نام خدا بر تارکش نقش بسته است، حسی از چندصدایی و هم‌زیستی ادیان و مذاهب به انسان القا می‌شود که از خاصیت‌های بزرگ این بناست و روایتی است از تاریخ پر فراز و نشیبی که این گنبد بزرگ و سنگین و عظیم تا به امروز از سر گذرانده است.
ابَرمسجدی که ایاصوفیه نشد
سال ۲۰۱۳ و به دستور رجب طیب اردوغان، ساخت مسجد بزرگ شش‌مناره‌ای که از همان ابتدای طرح و فاز صفرش بزرگ‌ترین مسجد ترکیه نام گرفت، به مساحت ۱۷ هزار متر مربع با ظرفیت بین ۶۰ هزار تا ۱۰۰ هزار نمازگزار در منطقه آسیایی و بر فراز تپه‌های سرسبز و معروف چاملیجا آغاز شد.
تپه‌های چاملیجا بالای منطقه اسکودار استانبول است که زمانی فضای گردش و پیک‌نیک استانبول‌نشینان قدیم بود.
برخلاف بقیه مساجد پرشمار استانبول، این مسجد هنوز نام هیچ شیخ یا امام یا شخصیت تاریخی را بر خود ندارد و خیلی از مردم آن را مسجد اردوغان می‌‌خوانند و دولت هم تلاشی برای تغییر این نام‌گذاری در افواه نمی‌کند.
اما حالا و بعد از گذشت دو سال از شروع بهره‌برداری این مسجد و صرف هزینه‌ای بالغ بر یکصد میلیون دلار، شمار نمازگزاران آن، در اعیاد مذهبی یا مناسبت‌ها، به سختی به پنج، شش هزار نفر می‌رسد.
به این ترتیب، مسجدی که نقطه‌مقابل ایاصوفیه در آن سوی شهر و به قصد رقابت با آن با عنوان مسجد اردوغان شناخته می‌شود، عملاً تبدیل به یک پروژه شکست‌خورده شده است.
رئیس‌جمهور پل‌ها و مسجدها
مردم ترکیه گوش‌شان از شنیدن خبر ساخت پل‌های اول، دوم، سوم و چهارم بر روی تنگه بسفر و یا زیرگذرهای دریایی و مترو زیر آب، و طرح مونوریل هوایی یا تله‌کابین از منطقه اروپایی به آسیایی و بر فراز بسفر پر است.
به نظر می‌رسد رئیس‌جمهوری جاه‌طلب ترکیه، در رقابتی موهوم با آتاتورک، دست به هر کاری می‌زند تا نام خود را در تاریخ این کشور ماندگار کند.
اردوغان با دستور ساخت فرودگاه جدید استانبول باز رکورد دیگری شکست و اعلام کرد که این فرودگاه بزرگ‌ترین فرودگاه دنیاست.
تمام این جنب‌وجوش‌ها و دست‌وپا زدن‌ها پوسته‌ای ظاهری است بر ناکامی‌های سال‌های اخیر او و حزبش در مدیریت اقتصادی و سیاسی ترکیه که به آن اشاره خواهیم کرد، اما کم‌کم می‌توان به دلیل اصلی اصرار او برای برگرداندن موزه ایاصوفیه به مسجد پی برد.
اما هنوز نظریات دیگری حول‌وحوش این تصمیم‌گیری به گوش می‌خورد. یکی از نظریات که طرفداران بسیاری هم به‌خصوص در میان روشنفکران ترکیه دارد، حرکت بطئی و خزنده اردوغان در مسیر پاک کردن نام آتاتورک و جایگزینی نام خود به عنوان رهبر و افتخار مسلمانان ترکیه و جهان است.
اولین چیزی که بعد از ساخته شدن فرودگاه جدید استانبول به‌عنوان بزرگ‌ترین فرودگاه دنیا به چشم آمد، باز هم پرهیز از نام‌گذاری آن بود. خیلی‌ها تصور می‌کردند با بسته شدن فرودگاه آتاتورک، که سالیان سال نامش در بلیت‌های پروازهای داخلی و خارجی تکرار می‌شد، این بار نام آتاتورک به فرودگاه جدید منتقل می‌شود. اما این اتفاق نیفتاد.
این‌که رئیس‌جمهور اردوغان با بزرگ‌نمایی تاریخ عثمانی قصد پوشاندن و کم‌اهمیت جلوه دادن دوران مترقی آتاتورک و اصلاحات سکولار او دارد بر کسی پوشیده نیست، اما گاهی حرکات او و اهداف شخصی پشت تصمیماتش چنان واضح است که مردم ترکیه در این‌که همه تصمیمات دولت به خیر و صلاح‌شان است، شک می‌کنند.
تازه‌ترین و بارزترین نمونه، همین مناقشه بر سر تغییر کاربری ایاصوفیه بود.
با این تصمیم چه چیزی تغییر کرد؟
منطقه موسوم به سلطان احمد که مجموعهٔ قصر توپ‌کاپی و پارک و باغ گل‌خانه و مساجد سه‌گانه و مساجد اقماری اطراف را تا بازار بزرگ استانبول در خود جای می‌دهد، بزرگ‌ترین و معروف‌ترین منطقه گردشگری ترکیه است.
گردشگران زیادی حتی از دورترین نقاط دنیا دست‌کم دو یا سه روز از سفرشان به استانبول را برای بازدید درست و کامل از این منطقه اختصاص می‌دهند. اکثر مساجد این منطقه که گاهی فاصله‌شان در حد عرض یک خیابان است، نمازگزاران را می‌پذیرند و روزانه پنج بار با وجود فاصله نزدیک این مساجد به یکدیگر از مناره‌های همه‌شان صدای اذان بلند می‌شود. بنابراین روشن است که موضوع کمبود مسجد در آن منطقه اساساً مردود است.
از طرفی، رئیس‌جمهور اردوغان تإکید کرده است که گردشگران کماکان می‌توانند به بازدید از بنای ایاصوفیه ادامه دهند و حتی گفته است که با تصمیم جدید، مردم و گردشگران دیگر ورودیه‌ای بابت موزه پرداخت نمی‌کنند و این بازدید مجانی خواهد بود. البته جزئیات چگونگی این بازدید، باتوجه به کاربری عبادتگاه و مکان برگزاری نماز و پیچیدگی‌های ناشی از آن، هنوز بیان نشده است.
منتقدان اردوغان معتقدند این تصمیم قبل از این‌که فایده‌ای به مردم ترکیه برساند یا از لحاظ اقتصادی به‌خصوص در دوران شیوع کرونا و محدود بودن تعداد گردشگر باعث تغییر خاصی شود، از این جهت اهمیت دارد که نفی بخشی از اصلاحات دوران جمهوریت و تغییر دستور آتاتورک توسط شخص اردوغان در آن مطرح است؛ روندی که او در پاک‌سازی نمادهای سکولاریسم و نام آتاتورک در پیش گرفته است.
از سویی، عده‌ای معتقدند که در پی شکست‌های حزب محافظه‌کار «عدالت و توسعه» به رهبری اردوغان در انتخابات شهرداری‌ها در شهرهای بزرگ و نیز در پی نزدیک شدن به انتخابات آتی ریاست‌جمهوری در سال ۲۰۲۳ که احزاب مخالف در حال تلاش برای تصویب انتخابات زودهنگام‌اند، آقای اردوغان قصد دارد طبق عادت همیشگی‌اش با تکانه‌های شدید به بدنه فرهنگ و توسعه و ساخت‌وساز، به‌خصوص در میان طیف سنتی جامعه، برای خود کارنامه قابل‌قبولی دست‌وپا کند.
به عنوان نشانه، این را می‌توان در سخنرانی «حماسی»اش پس از امضای دستور تغییر کاربری ایاصوفیه دید، وقتی بیت شعر فارسی را (البته پس و پیش) که گفته می‌شود سلطان محمد فاتح هنگام فتح استانبول و در مقابل امپراتوران بیزانس خواند، تکرار کرد:
بوم نوبت می‌زند بر طارم افراسیاب
پرده‌داری می‌کند در قصر قیصر عنکبوت
اردوغان در این سخنرانی با اشاراتی از این دست، خود را در قامت یک فاتح برای مردم بازتعریف کرد؛ فاتحی که توانسته است به‌رغم اعتراضات جهانیان، بر بنای ایاصوفیه تابلوی مسجد بکوبد.
داوریِ تاریخ
ظاهراً در این میان تنها چیزی که در نظر گرفته نمی‌شود، سرنوشت خود بنای ایاصوفیه است؛ میراثی عظیم و ارزشمند در تاریخ و فرهنگ دنیا و نقش آن در کنار هم قرار دادن ادیان در طول تاریخ.
برخی کارشناسان مرمت بناهای تاریخی نگران‌اند که اگر ایاصوفیه مدام مورد استفاده مردم قرار گیرد و مناطق و بخش‌های محافظت‌شده‌اش در تماس روزمره و آزادانه مردم باشد، احتمال تخریب و فرسایش آن می‌رود. از طرفی، اکنون سؤالی مطرح شده است که هنوز هیچکس پاسخ آن را در عمل نمی‌داند: نماز خواندن در مقابل شمایل مریم مقدس و مسیح و نوشته‌های رومی از نظر احکام دینی چیست؟
این‌ها نمونه‌های کوچکی از ابهامات شروع به کار ایاصوفیه در نقش یک مسجد است. حرکتی که قرار بود بسیار باشکوه و با تبلیغات فراوان دولت ترکیه انجام گیرد و شخص اردوغان هدیه‌ای را با نام «مسجد ایاصوفیه» به جهان اسلام «تقدیم کند»، اما در این وانفسای مشکلات اقتصادی و بیماری عالم‌گیر کووید ۱۹، دغدغه‌های شخصی آقای اردوغان از سوی مردم چندان مورد استقبال قرار نگرفت.
تاریخ حکایت می‌کند که بناها می‌مانند، و تاریخی را که بر آن‌ها رفته روایت می‌کنند. تا تاریخ از این روزها چه روایتی را ذیل این بنای پرشکوه و پر حرف و حدیث بنگارد.
