پنجاه سال پيش هنگامی که آژانس بين المللی انرژی اتمی آغاز به کار کرد، برای کسی قابل تصور نبود که روزی اين سازمان با بازار سياه هسته ای يا تهديد تروريسم هسته ای سر و کار داشته باشد. امروز همراه با علنی شدن برنامه هسته ای عراق در زمان صدام حسين، ليبی، کره شمالی و ايران، نام اين سازمان بيش از هر زمانی مطرح شده است.
آژانس بين المللی انرژی اتمی که اکنون ۱۴۴ کشور عضو آن هستند، در ۲۸ ژوئيه سال ۱۹۵۷ و در رابطه با برنامه «اتم برای صلح»، به عنوان بخشی از سازمان ملل متحد، تاسيس شد.
اين سازمان بيش از ۲۲۰۰ عضو حرفه ای و با تخصص های گوناگون، از ۹۰ کشور مختلف دارد و به طرح هايی از ايمنی مواد هسته ای گرفته تا ايمنی مواد خوراکی، پژوهش های سرطان، مبارزه با عامل مولد مالاريا، مشغول است.
پس از پايان جنگ سرد، نظارت بر انبار مواد هسته ای به دست آمده از سلاح های هسته ای خنثی شده يا منابع مواد راديولوژيکی که انسان و محيط زيست را تهديد می کند، به بخش ديگری از وظايف آژانس تبديل شد.
سياسی انگاشتن آژانس بين المللی انرژی اتمی
تصميم های آژانس بين المللی انرژی اتمی به عنوان يک نهاد بين المللی، همواره با انتقاد کشورهايی که مشمول بررسی و تحقيق های اين سازمان قرار گرفته اند، همراه بوده است.
ديدويد آلبرايت از ايران به عنوان يک نمونه بارز در اين زمينه نام می برد.
به گفته آقای آلبرايت، رييس موسسه علوم و امنيت بين الملل و بازرس پيشين تسليحاتی، جمهوری اسلامی دسترسی بازرسان آژانس به تاسيسات هسته ای ايران را به مذاکرات جهانی بر سر برنامه هسته ای ايران پيوند داده است.
آقای آلبرايت به راديو فردا می گويد آژانس يک سازمان بين المللی است که به طور مستقل، همکاری يا عدم همکاری کشورها با مقررات و نامه ها را تعريف می کند.
به گفته وی: «يکی از اشتباه های ايران اين است که همکاری خود با آژانس را با وضعيت سياسی موجود پيوند می زند. از اين نظر بايد گفت ايران، آژانس را درک نمی کند.»
اما از سوی ديگر، از ايرادهايی که به عملکرد آژانس بين المللی انرژی اتمی گرفته می شود اين است که اين سازمان که در چارچوب سازمان ملل متحد به طور مستقل عمل می کند، اغلب موفق نبوده است ميان حمايت خود از استفاده صلح آميز از انرژی هسته ای و تلاش برای پيشگيری از گسترش تسليحات هسته ای تناسب برقرار سازد.
هنری سوکولسکی می گوید توانايی آژانس در زمینه های بسیاری در حال کاهش يافتن است ميزان کارايی آژانس بين المللی انرژی اتمی
آيا آژانس بين المللی انرژی اتمی در جلوگيری از گسترش تسليحات هسته ای موفق بوده است؟ برای سنجش ميزان اين موفقيت احتمالا بايد استاندار و معياری داشت.
اکنون کشورهای بيشتری در جهان از سلاح هسته ای برخوردار هستند و کشورهايی از جمله هند از فن آوری غيرنظامی خود برای کسب توانايی توليد سلاح هسته ای استفاده کرده اند. با اين حال، به برنامه سلاح هسته ای تعدادی از کشورهای جهان از جمله آفريقای جنوبی نيز پايان داده شده است.
هنری سوکولسکی مدير اجرايی مرکز آموزش منع گسترش جنگ افزار های هسته ای، در پاسخ به اين پرسش راديو فردا که آيا وجود آژانس در راستای جلوگيری از دستيابی کشورها به تسليحات هسته ای اهميتی داشته می گويد بله.
آقای سوکولسکی در رابطه با اهميت نقش آژانس می گويد: «هيچ موسسه ديگر جهانی مانند آژانس بين المللی انرژی اتمی اين اختيار را ندارد که درباره مواد هسته ای اعلام شده ای را که می توان با آن بمب ساخت از کشورها حساب بخواهد. آژانس به عنوان يک موسسه در مورد کشورهای مشکل آفرينی از جمله ايران و کره شمالی، با صداقت عمل کرده است.»
هنری سوکولسکی
با اين حال به گفته هنری سوکولسکی، توانايی آژانس در اين زمينه در حال کاهش يافتن است.
او می گويد: «وقتی آژانس تاسيس شد، گفتن اينکه از فلان نقطه مشخص بازرسی به عمل می آيد آسان بود زيرا تعداد اين تاسيسات زياد نبود. اما اکنون نه تنها تعداد اين تاسيسات بسيار بيشتر از گذشته است، بلکه بسياری از آنها در کشورهايی واقع شده اند که مسئله ساز هستند. به علاوه مسئله دشوار ديگر اين است که در برخی از اين تاسيسات از جمله نيروگاه توليد سوخت هسته ای اگر مواد هسته ای ناپديد شود، دانستن اين نکته که آيا اين مواد به سرقت رفته است يا نه دشوار است.»
محمد البرادعی در کنفرانسی در سئول به مناسبت پنجاهمین سالگرد تاسیس آژانس گفت توانايی آژانس در اجرای اين وظايف مهم می تواند به علت کمبود بودجه، کاهش يابد محمد البرادعی مدير کل آژانس بين المللی انرژی اتمی، روز ۱۲ ژوئيه گفت که توانايی آژانس در اجرای اين وظايف مهم می تواند به علت کمبود بودجه، کاهش يابد.
هنری سوکولسکی می گويد همانطور که خود آقای البرادعی هم اذعان دارد، توانايی آژانس برای نگه داشتن حساب همه مواد هسته ای، کاهش می يابد.
به گفته وی، يکی از مشکلاتی که آژانس با آن رو به رو است، ناتوانی در اطلاع يافتن فوری پس از ناپديد شدن مواد هسته ای است. او درباره دلايل کاهش توانايی های آژانس در اين زمينه می گويد: «علت اين است که بودجه آژانس برای بازرسی ها و پادمان مواد هسته ای، در عرض ۲۰ سال گذشته به سختی دو برابر شده، اين در حالی است که تعداد تاسيسات هسته ای چندين برابر افزايش داشته است.»
اکنون به گفته کارشناسان، کشورهای عضو اين نهاد جهانی، بايد از طريق تقويت بودجه مالی آن، بر توانايی های آن نيز بيفزايند.
پيشينه آژانس بين المللی انرژی اتمی
نظام پادمانی آژانس به منظور راستی آزمايی کشورها در پايبندی به پيمان منع گسترش تسليحات هسته ای طراحی شده است.
در سال ۱۹۹۱، با کشف برنامه توليد سلاح هسته ای عراق، کارايی نظام راستی آزمايی آژانس زير سوال قرار گرفت.
پس از مورد عراق، پروتکل الحاقی پيمان منع گسترش تسليحات هسته ای مطرح شد که برای آژانس امکان بازرسی های سرزده از تاسيسات هسته ای را فراهم می کند.
در ماه های پيش از آغاز جنگ عراق، آژانس بين المللی انرژی اتمی از سوی واشنگتن زير فشار زيادی برای فراهم کردن اسنادی در رابطه با برنامه سلاح هسته ای عراق قرار گرفت. اين مساله ميان آمريکا و آژانس اختلاف نظرهای فراوانی ايجاد کرد.
اکنون با آنکه ايران و کره شمالی، بيش از هر کشور ديگری نام آژانس بين المللی انرژی اتمی را مطرح ساخته اند، اين سازمان، به گفته کارشناسان، برای انجام وظايف خود به کمک جهانی نياز دارد.
آقای البرادعی در کنفرانسی که به مناسبت پنجاهمين سالگرد تاسيس آژانس در سئول پايتخت کره جنوبی برگزار شد گفت: «با توجه به تهديدهايی که با آن رو به رو هستيم، و با توجه به راستی آزمايی های آژانس که می تواند در تصميم به جنگ يا صلح نقش اساسی بازی کند، و با توجه به اينکه مسئله ايمنی و امنيت در آينده انرژی اتمی نقش کليدی دارد، بايد حمايت جامعه جهانی از آژانس به طور برجسته ای افزايش يابد.»
