برنامه هسته ای ایران، در دهه شصت میلادی، با یک راکتور تحقیقی آغاز شد. مهمترین بخش برنامه هسته ای ایران پیش از انقلاب، ساخت نیروگاه هسته ای بوشهر بود.
مراکز اصلی هسته ای جدل انگیز ایران، از جمله تاسیسات هسته ای اصفهان و نطنز و نیز راکتور آب سنگین اراک، پس از انقلاب ساخته شده اند.
مهم ترین مراکز هسته ای ایران از این قرار است:
بوشهر:
ساخت نيروگاه هسته ای بوشهر در سال ۱۹۷۴ توسط شرکت زيمنس آلمان آغاز شد. با انقلاب سال ۱۹۷۹، پروژه بوشهر متوقف شد. تا آن زمان، ۹۰ درصد واحد يکم نيروگاه بوشهر تکميل و در حدود ۶۰ درصد دستگاه های لازم نيز نصب شده بود.
واحد دوم نيروگاه بوشهر نيز تا ۵۰ درصد تکميل شده بود. در زمان جنگ هشت ساله عراق و ايران، راکتورهای نيروگاه بوشهر ۶ بار توسط هواپيماهای عراقی بمب باران و خسارت های گسترده ای را متحمل شدند.
پس از جنگ، درخواست ايران از شرکت های غربی برای تکميل نيروگاه بوشهر به جايی نرسيد و ايران به ناچار به چين و روسيه رو آورد.
در ششم مارس ۱۹۹۰ ميلادی، قرارداد بازسازی نيروگاه بوشهر ميان ايران و روسيه امضا شد. اما آغاز کار آن به علت مشکلات فنی و مالی، بارها به تاخير افتاد.
نيروگاه هسته ای بوشهر شامل دو راکتور است که کار يکی از آن ها رو به پايان است.
اصفهان:
در مرکز تبديل اورانيويم اصفهان سنگ معدن اورانيوم، به هگزا فلوريد اورانيوم که برای تزريق در سانتريفوژها يا دستگاه های گريز از مرکز ويژه غنی سازی اورانيوم لازم است، تبديل می شود.
در اين مرکز هم چنين اکسيد اورانيويم برای مصرف سوخت هسته ای و نيز فلز اورانيوم توليد می شود. فلز اورانيوم در هسته اصلی بمب اتمی نيز به کار می رود. راکتورهای ايران به فلز اورانيوم نيازی ندارند و از اين رو توليد فلز اورانيوم، يکی از مسايل حل نشده ميان ايران و آژانس بين المللی انرژی اتمی است.
مرکز تبدیل اورانیوم در اصفهان يک نيروگاه توليد فلز زيرکونيم در نزديکی تاسيسات اصفهان واقع شده است. فلز زيرکونيوم در تولید ميله های سوخت هسته ای به کار می رود.
نطنز:
مجموعه غنی سازی اورانيوم نطنز که در سال ۲۰۰۲ توسط فردی به نام عليرضا جعفرزاده آشکار شد، در مساحتی به وسعت صد هزار متر مربع واقع شده است.
اين مرکز در ارتفاع هشت متری زير زمين بنا شده و دو رديف ديوار بتونی به ضخامت ۲ متر و نيم نيز آن را احاطه کرده است.
در سال ۲۰۰۴، يک سقف بتونی جديد نيز به اين مجموعه اضافه شد.
در سال ۲۰۰۳، محمد البرادعی مدير کل آژانس بين المللی انرژی اتمی از اين مجموعه ديدار کرد. در همين سال در گزارش آژانس، از کشف اورانيوم بسيار غنی شده در اين مرکز نام برده شد. اورانيوم بسيار غنی شده، در توليد بمب اتمی به کار می رود.
مرکز غنی سازی اورانیوم در نطنز ايران گفت نمونه اورانيوم کشف شده، محصول آلودگی دستگاه های خريداری شده از بازار سياه بوده است.
آژانس بين المللی انرژی اتمی می گويد هيچ مدرکی که خلاف اين ادعای ايران را ثابت کند، در دست ندارد.
بر اساس پاره ای تخمين ها، اگر کار ساخت و راه اندازی نطنز تکميل شود، در اين مجموعه تا ۵۰ هزار سانتريفوژ گازی پيشرفته می تواند نصب شود.
با اين ميزان سانتريفوژ، می توان مواد لازم برای توليد بمب اتمی را در حد سالانه ۲۰ بمب توليد کرد.
اراک:
طرح آب سنگين اراک در شمال غربی اراک و در نزديکی تاسيسات نيروگاه ۴۰ مگاواتی واقع شده است. تا سال ۲۰۰۲، وجود نيروگاه آب سنگين اراک، از چشم آژانس بين المللی انرزی اتمی پوشيده بود و وجودش زمانی آشکار شد که عليرضا جعفرزاده سخن گوی شورای ملی مقاومت دست به افشاگری هايی در باره برنامه هسته ای ايران زد.
محمود احمدی نژاد در مراسم افتتاح نیروگاه آب سنگین اراک- اوت 2006 موسسه علوم و امنيت بين الملل در دسامبر سال ۲۰۰۲، تصوير های ماهواره ای اين مجموعه را منتشر کرد.
آب سنگين در بعضی از راکتورهای هسته ای به عنوان کُند کننده نوترون به کار می رود. آب سنگين در تهیه پلوتونیوم نیز به کار می رود.
ايران می گويد به اين راکتور برای تحقيقات علمی نياز دارد.
در ماه اوت ۲۰۰۶، راکتور آب سنگين اراک افتتاح شد. قرار است اين نيروگاه تا سال ۲۰۱۴ آماده بهره برداری شود.
تعدادی از سايت های هسته ای ديگر
انارک: در نزديکی يزد مرکزی است برای نگه داری پس مانده سوخت هسته ای.
اردکان: در اين منطقه قرار است سوخت هسته ای توليد شود.
بناب: در مرکز تحقيقات انرژی اتمی در بناب در زمينه کاربرد تکنولوژی هسته ای در زمينه کشاورزی تحقيق هايی انجام می شود.
کرج: مرکز تحقيقات کشاورزی و پزشکی هسته ای در هشتگرد، زير نظر سازمان انرژی اتمی فعاليت می کند.
لشکرآباد: آزمايش غنی سازی اورانيوم با ليزر که در گزارش آژانس بين المللی انرژی اتمی از آن نام برده شده، در مرکز لشکرآباد صورت گرفته بود.
فعاليت اين مرکز هم اکنون متوقف شده است.
لويزان:
مرکز تحقيقات تکنيکی لويزان در فاصله هفت ماه از اوت سال ۲۰۰۳ تا مارس ۲۰۰۴، با بولدوزر با خاک يکسان شد.
نمونه برداری ها از خاک اين منطقه، هيچ اثری از پرتوهای راديو اکتيو نشان نداد.
پارچين:
بر سر سايت هسته ای پارچين، مدت ها در آژانس بين المللی انرژی اتمی، بحث و گفت و گو جريان داشت. ايران تا مدت ها اجازه بازرسی از اين منطقه را نمی داد.
بازرسی های آژانس و نمونه های برداشته شده از اين منطقه، اثری از فعاليت با مواد هسته ای نشان نداد.
تهران:
مرکز تحقيقات هسته ای ايران زير نظر سازمان انرژی اتمی ايران اداره می شود. در اين مرکز يک راکتور ۵ مگاواتی قرار دارد که قادر است سالانه ۶۰۰ گرم پلوتونيوم از زباله سوخت هسته ای توليد کند.
برای توليد تنها يک بمب پلوتونيومی از اين راکتور، ۱۷ سال زمان لازم است. انبار سوخت هسته ای مصرف شده اين سايت، زير نظارت دقيق آژانس قرار دارد.
