روسیه در اقدامی که از دید مدافعین حقوق بشر خطرات بالقوه‌ای برای حقوق شهروندی دارد، استفاده از فناوری شناسایی چهره در مترو را به شش شهر خارج از مسکو گسترش می‌دهد.
بر اساس بیانیه‌های رسمی دولت روسیه، به کارگیری روش پرداخت موسوم به «فیس‌پی» (پرداخت با تشخیص چهره) در ایستگاه‌های مترو کازان، پایتخت تاتارستان، و نیژنی نووگورود از دیگر شهرهای بزرگ روسیه روی رود ولگا آغاز شده است.
روزنامه «کامرسانت» پیش‌تر گزارش داده بود که خودپردازها با فن‌آوری زیستسنجی در مترو تا پایان سال جاری میلادی در یکاترینبورگ و سامارا و در سال آینده در سن‌پترزبورگ و نووسیبیرسک نیز نصب می‌شود.
رئیس «مرکز فناوری‌های بیومتریک»، شرکت دولتی مسئول اجرای طرح توسعه پرداخت‌های بیومتریک، ادعا می‌کند تا سال ۲۰۲۵ تمام خودپردازها در مترو در سراسر روسیه به این فناوری مجهز خواهد شد.
خبرگزاری دولتی «تاتاراینفورم» در گزارشی از راه‌اندازی خودپردازهای زیست‌سنج در کازان، از ولادیسلاف پووولوتسکی مدیر این شرکت نقل‌قول کرد که گفته است: «شهروندان روسیه می‌توانند در سراسر کشور بزرگ‌مان با استفاده از این سیستم، پرداخت و رفت‌وآمد کنند و هیچ مشکلی در این فرایند وجود نخواهد داشت».
مقامات روسی مدعی‌اند روش «فیس‌پی» امنیت و راحتی «بی‌نظیری» ارائه می‌کند زیرا تنها به تشخیص چهره مسافران متکی است. اما برای منتقدان، دقیقاً این موضوع مشکل‌ساز است.
در مسکو، که سیستم پرداخت با تشخیص چهره در مترو از چهار سال پیش دایر شده، دوربین‌های مداربسته برای نیروهای امنیتی ابزاری شده تا شرکت‌کنندگان در اعتراض‌های ضدحکومتی و خبرنگارانی که این اقدامات اعتراضی را پوشش می‌دادند را شناسایی و بازداشت کنند.
آندری فدورکوف، وکیل دادگستری، نگران است که روش استفاده گسترده دستگاه‌های تشخیص چهره امکانات بیشتری برای نیروهای امنیتی در راستای تعقیب مخالفان حکومت را فراهم آورد. او تهدیدهای بالقوه را «قابل‌توجه» توصیف می‌کند.
این وکیل که برای دفاع از حقوق زندانیان سیاسی با سازمان حقوق بشر «مموریال» (فعالیت این سازمان اکنون در روسیه ممنوع شده) همکاری می‌کند، گفته است: «سیستم تشخیص چهره در روسیه فعال شده و هرچند به اندازه چین گسترده و فراگیر نیست، اما اهداف و مفهوم توسعه آن کاملاً مشخص است و بی‌شک به ابزار قدرتمند دیگری برای کنترل شهروندان در روسیه تبدیل خواهد شد».
«تهدیدهای روزافزون برای حقوق بشر»
ساکنان کازان که از خودپردازهای جدید با تشخیص چهره استفاده کرده‌اند به نشریه محلی «وچرنیایا کازان» گفته‌اند که دستگاه‌های «فیس‌پی» حین اسکن و شناسایی چهره‌هایشان، «به نوع لباس پوشیدن، لبخند زدن و سایر ویژگی‌ها توجه می‌کند و روی مانیتور نظرات تحسین‌آمیزی درباره سلیقه مشتریان‌اش نشان می‌دهد».
بنابه بیانیه مسئولین مترو شهر کازان، برای کاربران خودپردازهای بیومتریک حسابی باز می‌شود که بابت هر بلیط خریداری شده ۱۵ روبل (معادل ۱۶ سنت آمریکا) به آن واریز خواهد شد.
هنوز مشخص نیست چه تعداد از کاربران مترو در کازان و نیژنی نووگورود پرداخت با دستگاه‌های زیستسنجی را برگزیده‌اند.
خودپردازها با تشخیص چهره در مترو غیر از روسیه، در چین، قزاقستان و ژاپن نیز دایر شده است.
در سال ۲۰۲۱ و همزمان با راه‌اندازی این سیستم در مسکو، دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد در مصاحبه‌ای با رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی تاکید کرد که برای استفاده از این فناوری «نیاز است الزامات و پادمان‌هایی وجود داشته باشد».
لیز تروسل، سخنگوی دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل، از اظهارنظر درباره راه‌اندازی دستگاه‌های «فیس‌پی» در متروی کازان خودداری کرد چراکه به گفته او، «اطلاعات کافی در این زمینه ندارد».
او در عین حال تصریح کرد که «به طور کلی، سیستم‌های زیستسنجی مانند خودپردازها با تشخیص چهره یک فناوری با تهدیدهای بالقوه، جدی‌‌ست که ذاتاً خطرات بیشتری برای حقوق بشر اعم از نقض حریم خصوصی و آزادی بیان را به همراه دارند».
او در ای‌میلی نوشت: «حتی زمانی که استفاده از روش‌های زیستسنجی داوطلبانه باشد، با توجه به حساسیت داده‌های بیومتریک، وجود ابزارهای قوی قانونی و فنی برای دفاع از کاربران الزامی است».
این سخنگوی دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل افزود: «هدف از جمع‌آوری، ذخیره و استفاده از داده‌های بیومتریک باید مشخص باشد و مدت زمان ذخیره این اطلاعات و افرادی که به آن‌ها دسترسی دارند باید حتی‌الامکان محدود باشند».
قانونی که دو سال پیش در مورد استفاده از داده‌های بیومتریک برای شناسایی افراد در روسیه تصویب شد، دولت و بانک مرکزی را موظف می‌کند که داده‌های زیستسنجی شهروندان را پس از ۱۰ روز به طور خودکار پاکسازی کند، مگر این‌که صاحب این داده‌ها در مورد «استفاده غیرقانونی از این اطلاعات» شکایت کرده یا یک عیب فنی رخ داده باشد. انتقال داده‌های زیستسنجی به اشخاص ثالث نیز اکیداً ممنوع است.
اما در همین قانون تاکید شده که «عملیات تحقیقی، اطلاعاتی و ضدجاسوسی» و یا موارد مرتبط با «دفاع ملی، تضمین امنیت، تضمین اجرای قانون، سیاست‌های بین‌المللی و زمینه‌های دیگر» از اجرای مفاد و مبانی فوق مستثنی است.
نقشه‌های آنلاین نشان می‌دهد که «مرکز فناوری‌های بیومتریک»، شرکتی که از دو سال پیش توسط روس‌تله‌کوم غول مخابرات و خدمات دیجیتال، وزارت توسعه ارتباطات و رسانه‌های جمعی و همچنین بانک مرکزی تاسیس شده، دفتر مرکزی‌اش در مسکو است که دفتر روس‌ابارون‌اکسپورت، مسئول انحصاری صادرات تسلیحات و همکاری‌های فنی- نظامی روسیه، نیز در آن‌جا مستقر است.
«ترس از نفس کشیدن»
«مرکز فناوری‌های بیومتریک» نظاره‌گر بر «سیستم واحد بیومتریک» است که اطلاعات زیستسنجی برای استفاده در خودپردازهای مترو و همچنین سیستم پرداخت‌های بخش خصوصی را جمع‌آوری می‌کند.
اواسط تابستان، ولادیسلاف پووولوتسکی مدیر این مرکز در مصاحبه‌ای برای پایگاه اینترنتی کنفرانس فناوری‌های دیجیتال ادعا کرد که «نمونه‌های زیستسنجی در سیستم واحد بیومتریک از داده‌های شخصی افراد جداگانه ذخیره و نگهداری می‌شود».
او با اشاره به این‌که «سیستم واحد بیومتریک اطلاعاتی همچون نام و نام خانوادگی، کد ملی، شماره انحصاری مالیات‌دهندگان، نشانی و سایر اطلاعات شخصی را دربرنمی‌گیرد»، افزود فقط «بردارهای بیومتریک»- مختصاتی که فاصله بین مهم‌ترین اجزای چهره را مشخص می کند- خارج از این سیستم قابل دسترسی است.
ولادیسلاف پووولوتسکی در اظهارنظرهای خود به نگرانی‌های مربوط به تهدید بالقوه این فن‌آوری برای حقوق مدنی شهروندان به طور علنی واکنش نشان نداده.
استفاده از خودپردازهای بیومتریک برای مسافران مترو اجباری نیست. طبق دفترچه راهنمایی «مرکز فناوری‌های بیومتریک»، مسافرانی که مایلند با استفاده از فن‌آوری تشخیص چهره بلیط مترو بخرند، باید عکس خود را در اپلیکیشن پایگاه واحد خدمات دولتی روسیه بارگذاری کنند و سپس حساب کاربری خود را به اپلیکیشن دیگری به نام SBPay که پرداخت‌های بیومتریک را انجام می‌دهد متصل کنند.
چند ماه پیش ولادیسلاف پووولوتسکی گفته بود شهروندان روسیه همواره از این حق برخوردار خواهند بود که یا از سیستم زیستسنجی استفاده کنند یا در پرداخت خدمات از روش‌های سنتی استفاده کنند.
پاول لوزین، کارشناس امنیتی که قبلا به الکسی ناوالنی رهبر فقید اپوزیسیون روسیه مشاوره می‌داد، معتقد است این «انتخاب» موجب نگرانی‌ست و روشن نیست شهروندان چگونه با «فیس‌پی»، پرداخت با تشخیص چهره، تعامل کنند.
به گفته او، چنین سیستم‌هایی می‌توانند رفتار افراد را که احساس می‌کنند تحت کنترل هستند، تغییر دهد، حتی اگر آن‌ها در واقع تحت کنترل نباشند.
پاول لوزین که اکنون کارشناس مرکز تحلیلی سیاست‌های اروپا، پژوهشکده‌ای مستقر در واشینگتن است، می‌گوید: «آدم‌ها دوربین می‌بینند، به یاد می‌آورند چیزی در مورد هوش مصنوعی شنیده‌اند و آگاهانه یا ناخودآگاه به خودسانسوری روی می‌آورند و از نفس کشیدن هم ترس دارند».
او هزینه‌‌های هنگفت راه‌اندازی «فیس‌پی» که به گزارش کامرسانت، تنها هزینه استقرار دوربین‌هایش بیش از ۲۹۰ میلیون روبل (معادل حدود سه میلیون دلار) تخمین زده شده، را «کلاهبرداری بی‌شرمانه» می‌خواند و معتقد است این سرمایه‌گذاری «نتیجه عملی» نخواهد داشت.
همزمان آندری فدورکوف، وکیل دادگستری، بر این باور است آن گروه از شهروندان روس که پرداخت با تشخیص چهره را برگزیده‌اند، خود را به خطر می‌اندازند.
او پیش‌بینی می‌کند که نیروهای امنیتی روسیه «اگر فرصت داشته باشند، از فن‌آوری تشخیص چهره نمی‌گذرند، چراکه این فناوری به آن‌ها اجازه می‌دهد افرادی که در اعتراضات مردمی از بازداشت فرار کرده‌اند را شناسایی و تعقیب کنند».
