یادداشتی از علی افشاری: سال ۲۰۲۱ میلادی در زمان شیوع فراگیر سویه «امیکرون» ویروس کشنده کرونا به پایان رسید. ورای همه اتفاقاتی که در این سال رخ داد، گسترش منابع بی‌ثباتی، رشد رقابت‌های غیرسازنده بین قدرت‌های اول دنیا و درگیری‌های خطرناک حول ملاحظات ژئوپلتیک، ژئواکونومیک و ژئو استراتژیک برجستگی خاصی دارد.
در واقع پایان سال ۲۰۲۱ با افزایش نگرانی نسبت به درغلطیدن دنیا به دامان جنگ‌های بیشتر و تشدید بی‌ثباتی همراه شد.
هزینه‌های نظامی در سال ۲۰۲۰ در کل دنیا به رقم ۱۹۸۰میلیارد دلار رسیده بود که نزدیک به سه درصد از آمار مشابه در سال ۲۰۱۹ بیشتر بود. پیش‌بینی می‌شود این هزینه در سال ۲۰۲۱ افزایش یافته باشد. اما آنچه اهمیت دارد، افزایش چشمگیر آن در سال ۲۰۲۲ در سایه تشدید رقابت راهبردی آمریکا و چین است.
دولت آمریکا در سال جدید میلادی ۷۷۰ میلیارد دلار در چارچوب «قانون مجوز دفاع ملی» هزینه خواهد کرد. البته افزایش توان نظامی کشورها در شرایطی می‌تواند باعث بازدارندگی و پایداری صلح شود، اما چنین حالتی قطعیتی ندارد و به هم خوردن موازنه قوا ظرفیت بروز جنگ‌های جدید را نیز دارد.
در سال ۲۰۲۱ اگرچه درگیری‌های مسلحانه در دنیا نسبت به سال قبل افزایش پیدا نکرد، اما تنش‌ها و منازعه‌ها از محدوده مدیریت‌شده به سمت درگیری گریزناپذیر افزایش یافت که ممکن است در سال‌های آینده موجب جنگ‌های ویرانگر شود.
در کانون این مجموعه منازعه بین قدرت‌های جهانی قرار دارد که از یک طرف به رویارویی فزاینده چین و آمریکا متصل است و از سوی دیگر تشدید مواجهه راهبردی و نظامی روسیه با غرب. افزایش سطح منازعه بین دولت‌های چین و تایوان و روسیه و اوکراین که منجر به افزایش حضور نیروهای نظامی چین و روسیه در مرزهای این دو کشور شده، بستر دیگر جنگ‌های محتمل آینده را تشکیل می‌دهد.
در سال ۲۰۲۱ اگرچه نیروهای نظامی آمریکا از افغانستان خارج شد و جنگ داخلی افغانستان به پایان رسید، اما حاکمیت گروه افراطی و خشن طالبان بر ساختار قدرت افغانستان منابع بالقوه بی‌ثباتی در دنیا را تقویت کرد. آمریکا تعداد سربازانش در عراق را کاهش داد، اما به موازات درگیری بین نیروهای همسو با جمهوری اسلامی ایران در عراق با نیروهای نظامی آمریکا ادامه یافت.
همچنین در عراق علاوه بر تعمیق نارضایتی‌های گسترده عمومی گروه تروریستی داعش حجم عملیات و تحرکاتش را افزایش داده است. گسترش درگیری در داخل هیئت حاکمه عراق که منجر به تقابل خصمانه بخشی از نیروهای حشد الشعبی با دولت مصطفی کاظمی و تلاش برای ترور نافرجام او منجر شد، دیگر تهدید علیه ثبات نظام سیاسی عراق در دوره پساصدام است.
جنگ داخلی سوریه در ابعاد کم استمرار یافته و جنگ نیابتی جمهوری اسلامی ایران با حکومت عربستان سعودی در جنگ داخلی یمن حفظ شد. مذاکرات آشتی‌جویانه دولت‌های ایران و عربستان علی‌رغم این‌که رو به جلوست، اما نتیجه‌ای تا کنون در بر نداشته است. درگیری‌های غیرمستقیم حکومت‌های ایران و اسرائیل ادامه یافته و سطح تنش به نقطه جوش نزدیک شده است.
طولانی و فرسایشی شدن مذاکرات معطوف به بازسازی برجام و تشدید ریسک‌های محاسبه‌نشده در گسترش فعالیت‌های هسته‌ای حساس جمهوری اسلامی ایران از یک سو و ناشکیبایی و تهدیدهای دولت اسرائیل در سوی دیگر تعارض‌ها در فضای متلاطم خاورمیانه را افزایش داده است.
اعتراضات در داخل تونس و نادیده گرفتن موازین دموکراسی و تجمیع قدرت توسط قیس سعید، رئیس‌جمهور این کشور، نیز نگرانی‌ها نسبت به آینده را افزایش داده است. درگیری‌ها و فضای سیاسی در سودان نیز به ثبات پایدار نرسیده و وضعیت شکننده حاکم هر آن می‌تواند به دور جدیدی از خشونت منجر شود. این عوامل در کنار شکاف ترمیم ناپذیر دولت – ملت، حکومت‌های ناکارآمد و فساد اقتصادی گسترده در کثیری از دولت‌های منطقه چشم‌انداز آینده صلح پایدار در خاورمیانه را تیره و مبهم کرده است.
ماجراجویی و جاه‌طلبی دولت ترکیه منازعه این کشور با همسایگان و آمریکا را افزایش داده است. این دولت در ادامه توسعه‌طلبی منطقه‌ای به کمک دولت آذریابجان شتافت تا جنگ جدیدی بین این کشور و ارمنستان در قفقاز جنوبی رخ دهد. نتیجه این جنگ که مناسبات ژئوپلتیک و اقتصادی را به نفع آذربایجان تغییر داد، منبعی برای درگیری‌های آینده است.
کودتای نظامیان در برمه و به هم خوردن ثبات سالیان اخیر در این کشور دیگر بی‌ثباتی اضافه‌شده در سال ۲۰۲۱ بود. کشته شدن جوونیل مویس، رئیس‌جمهور هائیتی، و برقراری وضعیت اضطراری در این کشور از دیگر اتفاقات مشابه بود.
تداوم درگیری‌های نظامی محدود بین دو کشور هند و پاکستان و تقابل فزاینده چین و هند وضعیت نابسامان امنیتی در شرق آسیا را بازتاب داد که امیدی به برطرف شدن آن در کوتاه‌مدت نیست.
در داخل بلوک غرب نیز واگرایی بین فرانسه با مجموعه بریتانیا – آمریکا- استرالیا – کانادا به‌وجود آمده است. همچنین گسترش پیمان‌های همکاری بین برخی کشورهای اروپای جنوبی با چین توان ناتو را تحت تأثیر قرار داده است.
در زمینه بحران اقلیمی و ضرورت انجام اقدامات هماهنگ برای مقابله با گرمایش زمین، تغییر سیاست دولت آمریکا و بازگشت به کنوانسیون پاریس اتفاق مثبتی بود و نوید آن را داد که جامعه جهانی درصدد اقدامات جدی برای مهار بحران زیست‌محیطی است، اما اختلاف بین دولت‌های چین و روسیه با آمریکا و عدم همکاری مورد انتظار آن‌ها نشان داد که فاصله بین انتظارات و رفتارها همچنان زیاد است.
هنوز دولت بایدن سیاست خود در قبال تصمیم دونالد ترامپ در خروج از معاهده نابودی موشک‌های میان‌برد و کوتاه‌برد اتمی (آی‌ان‌اف) را تعیین و اعلام نکرده است. طرف مقابل یعنی روسیه نیز تعهدات خود را به حالت تعلیق درآورده است. البته اتفاق خوب توافق دو کشور روسیه و آمریکا در اجرایی کردن توافقنامه، ادامه کاهش و محدودسازی تسلیحات راهبردی تهاجمی (پیمان استارت-۳) به مدت پنج سال دیگر است.
در زمینه مهاجرت، دنیا وضعیت بدتری را تجربه کرد. تحولات در افغانستان باعث گسترش موج مهاجرت غیرقانونی به اروپا شد. همچنین تغییر دولت در آمریکا مجدداً مرزهای آمریکا را دچار تشدید چالش مهاجران غیرقانونی کرده است.
موارد پیش‌گفته روند منفی تحولات معطوف به ثبات و همکاری بین‌المللی و گسترش صلح را بازتاب داد. اگرچه این وضعیت در مقایسه با شرایط نیمه اول دهه اول قرن بیست‌ویکم میلادی به‌صورت نسبی بهتر است، اما افزایش تنش و منازعه راهبردی بین قدرت‌های جهانی باعث نگرانی است.
تلاش دولت‌های روسیه و چین برای تغییر تدریجی نظم بین‌المللی و در هم شکستن هژمونی غرب و مواجهه‌های پرریسک بین این دولت‌ها و دولت آمریکا رستنگاه دور جدید و کم‌سابقه‌ای از جنگ‌های بزرگ است که می‌تواند شرایط دنیا را به مناسبات مشابه قبل از دوره پساجنگ جهانی دوم و یا دوران جنگ سرد برگرداند. البته احتمال وقوع این وضعیت قوی نیست، اما پیامدهای بزرگ آن در حدی است که باید این نگرانی را جدی گرفت.
سال ۲۰۲۱ زنگ خطر را با صدای بیشتری به صدا درآورد که دنیا در مسیر خوبی قرار ندارد و چالش‌های امنیتی و راهبردی در حال افزایش است. قربانی اصلی این وضعیت مردمان محروم و به‌خصوص زنان و کودکان هستند. در سال گذشته تعداد کسانی که از فقر، نبودِ بهداشت، فقدان مسکن و سرپناه، و گرسنگی رنج می‌برند، به صورت نسبی افزایش یافت.
از این رو بیش از پیش در سالیان گذشته به مدیریت بحران ، ایجاد حساسیت در افکار عمومی نسبت به مخاطرات گسترش تنش در سطح جهانی و افزایش تلاش‌های دولتی و غیردولتی برای تقویت ثبات و صلح نیاز است.
