نزدیک به ۳۳ سال پس از صدور فتوای غیرانسانی و فاجعه‌آمیز روح‌الله خمینی، رهبر پیشین جمهوری اسلامی ایران، برای کشتن سلمان رشدی، نویسنده رمان «آیات شیطانی»، هنوز پیامدهای این حکم فروکش نکرده و ناشران، مترجمان و حتی دیگر نویسندگان نیز از خطرات بالقوه آن بیمناکند.
خمینی در فتوای خود فقط سلمان رشدی را به مرگ محکوم نکرده بود، بلکه خواستار قتل همه «ناشرین مطلع از محتوای» رمان «آیات شیطانی» نیز شد و از «مسلمانان غیور» خواست «در هر نقطه که آنان را یافتند، سریعاً آن‌ها را اعدام» کنند.
خمینی چند ماه پس از صدور این فتوا درگذشت، اما فتوای او به قوت خود باقی ماند و حتی مبلغ نمادین پاداشی که برای عمل به آن در نظر گرفته شد، افزایش یافت.
بیشتر در این باره: سلمان رشدی درباره اسلام و مسلمانان چه فکر می‌کند؟اکنون و در شرایطی که یک دیپلمات جمهوری اسلامی در بلژیک به اتهام تروریسم محکوم شده و یک مقام پیشین دستگاه قضایی جمهوری اسلامی در سوئد به دلیل مشارکت در اعدام‌های سیاسی در حال محاکمه است، بار دیگر نقش نیروهای دولتی جمهوری اسلامی به ویژه دیپلمات‌ها برای انجام این فتوا برجسته شده است.
البته موضوع نقش دیپلمات‌های جمهوری اسلامی در حملات مرتبط با این حکم از همان ابتدا مطرح بود.
در همان زمانی که خمینی فتوای قتل رشدی را صادر کرد، علاوه بر سپاه پاسداران که شبکه‌ای برون‌مرزی نیز دارد، تعدادی از دیپلمات‌های جمهوری اسلامی آمادگی خود را برای کشتن سلمان رشدی اعلام کرد.
روزنامه لوموند چاپ پاریس در ۱۸ فوریه ۱۹۸۹، یعنی چهار روز پس از صدور فتوای خمینی، نوشت که علاوه بر حجت‌الاسلام سلمان غفاری سفیر وقت جمهوری اسلامی ایران در واتیکان، در اسلو نیز کاردار جمهوری اسلامی نیز برای توضیح درباره تهدیدهای یکی از اعضای سفارت مقابل خبرنگاران و تهدید ناشر نروژی «آیات شیطانی» به وزارت خارجه نروژ احضار شد.
این دیپلمات جمهوری اسلامی که در آن زمان نامش فاش نشد، اعلام کرده بود آماده است فتوای خمینی را اجرا کند و همه ناشرانی را که این رمان رشدی را چاپ کرده‌اند به قتل برساند.
رشدی در یک نشست خبری در ۱۹۹۲ در آرلینگتون/ویرجینیا، نسخه‌ای از آیات شیطانی را در دست دارد.
۱۹۸۹ تا ۱۹۹۳؛ سال‌های ترور، سال‌های مرگ
فتوای خمینی علیه سلمان رشدی و ناشران و مترجمان آیات شیطانی اوایل سال ۱۹۸۹، دقیقاً ۱۴ فوریه آن سال، برابر با ۲۵ بهمن ۱۳۶۷ صادر شد.
عزیز نسین نویسنده سرشناس ترکیه به دلیل ترجمه آیان شیطانی هدف یک حمله تروریستی مرگبار قرار گرفت
از آن تاریخ، یک سلسله حملات تروریستی مرتبط با این فتوا انجام شد که جان ده‌ها نفر را نیز گرفت و برخی را نیز زخمی کرد.
به عنوان نمونه، در ۱۲ ژوئیه ۱۹۹۱، هیتوشی ایگاراشی، مترجم ژاپنی «آیات شیطانی» در محوطه دانشگاه توکیو با چاقو مورد حمله قرار گرفت و کشته شد.
چند روز قبل از آن نیز اتوره کاپریولو، مترجم ایتالیایی این رمان مقابل خانه‌اش در میلان در حمله مشابه دیگری با چاقو به شدت زخمی شد.
اما مرگبارترین حمله در ترکیه رخ داد. در دوم ژوئیه ۱۹۹۳ اسلامگرایان تندرو هتل مدیمک را در شهر سیواس ترکیه که میزبان هنرمندان و نویسندگان یک جشنواره بود آتش زدند و در جریان آن ۳۷ نفر از جمله ۳۳ روشنفکر ترک کشته شدند.
هدف اصلی این آتش‌سوزی عمدی، عزیز نسین مترجم ترک «آیات شیطانی» بود که در این جشنواره حضور داشت، اما او از این حادثه تروریستی جان سالم به‌در برد.
حمله به ناشر نروژی، یک پرونده مفتوح
در میان حملات مختلفی که در ارتباط با فتوای سلمان رشدی روی داده، پرونده یکی از این حملات، به تازگی و ۲۸ سال پس وقوع حمله، بار دیگر مطرح شده، زیرا چندی پیش، تلویزیون سراسری نروژ (ان‌ارکو) اطلاعاتی را درباره عوامل این ترور منتشر کرد.
ویلیام نیگارد ناشر نروژی رمان «آیات شیطانی»، صبح روز ۱۱ اکتبر سال ۱۹۹۳ در حیاط بیرون خانه‌اش در حومه‌ای آرام در اسلو پایتخت نروژ ترور و به شدت زخمی شد، اما توانست از این حادثه تروریستی جان به در برد.
بر اساس گزارش‌ها، این ناشر که در آن زمان ۵۰ ساله بود، در حالی که سه گلوله به بدنش از جمله یکی به کمرش اصابت کرده بود به بیمارستان منتقل شد و فوراً تحت عمل جراحی قرار گرفت و ماه‌ها در بیمارستان ماند.
رسانه‌های نروژی با توجه به این که گلوله‌ای از بدن نیگارد رد شده بود، زنده ماندن او را «معجزه» توصیف کردند.
نیگارد در فاصله سال‌های ۱۹۸۷ تا ۱۹۹۰ رئیس انجمن ناشران نروژ بود و در زمان حمله نیز ریاست انتشارات مستقل اشچئوگ را برعهده داشت که یک انتشاراتی باسابقه و مهم در نروژ به شمار می‌رود.
این انتشارات که در سال ۱۸۷۲ در اسلو بنیانگذاری شده، در سال ۱۹۸۹، درست یک سال پس از انتشار اصل رمان «آیات شیطانی»، و دو ماه پس از فتوای قتل سلمان رشدی از سوی خمینی، ترجمه این رمان به زبان نروژی را منتشر کرد.
بلافاصله پس از ترور نافرجام این ناشر نروژی، دولت این کشور کنترل‌های امنیتی را شدت بخشید و بازرسی‌ها در مرزها و فرودگاه‌ها را افزایش داد.
در آن زمان، سلمان رشدی که همچنان در مخفیگاه خود در بریتانیا به سر می‌برد، گفت از حمله به ناشر نروژی رمان خود «شگفت‌زده» شده است. آماندا هاپکینسون، رئیس کمیته دفاع از این نویسنده بریتانیایی هندی‌تبار در لندن گفت: «سلمان ویران شده است. او بر این باور است که هدف اصلی این حمله او بوده است.»
از آنجا که ویلیام نیگارد در آن زمان چندمین فردی بود که در ارتباط با انتشار کتاب «آیات شیطانی» پس از فتوای خمینی قربانی یک حمله تروریستی می‌شد، پلیس نروژ از همان ابتدای تحقیقاتش نظریه ارتباط ترور نافرجام نیگارد با انگیزه‌های اسلامی را رد نکرد.
بیشتر در این باره: آکادمی نوبل پس از ۲۷ سال فتوای قتل سلمان رشدی را محکوم کرداما بر اساس گزارش‌ها، پلیس نروژ چندان پیگیر انگیزه‌های سیاسی و مذهبی نبود و بیشتر بر انگیزه‌های شخصی متمرکز شده بود.
پلیس نروژ در آن زمان معتقد بود احتمال وجود انگیزه‌های سیاسی و مذهبی را بیشتر مطبوعات و رسانه‌ها به آن دامن می‌زنند؛ موضع‌گیری که سال‌ها بعد از سوی برخی یک «رسوایی» برای پلیس نروژ توصیف شد.
این در حالی بود که در همان سال ۱۹۸۹، ویلیام نیگارد اعلام کرده بود تهدیدهایی را دریافت کرده است.
چهار سال پس از این تهدیدها، وقتی طرح ترور به اجرا گذاشته شد، سفارت جمهوری اسلامی ایران در اسلو و اصلی‌ترین گروه‌های اسلامی در نروژ در ابتدا از هرگونه اظهارنظر در این زمینه خودداری کردند.
بالاخره پس از سه روز از ترور ناکام ویلیام نیگارد، سفارت جمهوری اسلامی مجبور شد علناً موضع‌گیری کند و مدعی شود که هیچ نقشی در این حمله تروریستی نداشته است.
همزمان انجمن قلم دانمارک ۵۰ هزار کرون به مقام‌های نروژی ارسال کرد تا مبلغ پاداشی را که آنان برای دریافت اطلاعات درباره عاملان این حمله اختصاص داده بودند، افزایش دهند.
انتشار یک کتاب و ازسرگیری پرونده
ترجمه فرانسوی آیات شیطانی در یک کتابفروشی در رن، کمتر از شش ماه پس از فتوای جنجالی آیت‌الله خمینی
پلیس نروژ که برای یافتن عاملان این حمله نیروهای بسیاری را بسیج کرده بود، یک نروژی پاکستانی‌تبار را دستگیر کرد، اما او بعداً آزاد شد و اتهام‌ها علیه او نیز برداشته شد.
با این که پلیس نروژ پنج سال پس از این ترور نافرجام اعلام کرد انتشار «آیات شیطانی» تنها سرنخ موجود در تحقیقات است، اما پرونده تحقیقات ۱۴ سال پس از حمله، در ۲۰۰۷ متوقف شد.
در سال ۲۰۱۰، اود ایسونگست، روزنامه‌نگار و خبرنگار پیشین ان‌ارکو که هرگز تحقیق درباره این موضوع را رها نکرده بود، کتابی با عنوان «چه کسی به ویلیام نیگارد شلیک کرد؟» را منتشر کرد.
انتشار تحقیقات رسانه‌ای در این باره موجب شد که انتقادها در افکار عمومی از بی‌نتیجه ماندن تحقیقات پلیس درباره این حمله تروریستی افزایش یابد و در پی افزایش انتقادها، دادستان دادگاه مدنی نروژ مجبور شد پرونده این ترور نافرجام را بازگشایی کند و این بار پیگیری اداره تحقیقات به پلیس جنایی ملی نروژ (کریپوس) سپرده شد.
بیشتر در این باره: علی فلاحیان؛ داستان مرد هزار چاقودر سال ۲۰۱۰، ناشران نروژی هم برای ردیابی عامل این ترور نافرجام جایزه‌ای را تعیین کردند. در آن سال، انجمن ناشران نروژی و خانه انتشارات مستقل اشچئوگ اعلام کردند هر کدام ۲۵۰ هزار کرون نروژ به هر کسی که اطلاعات درباره این ترور نافرجام داشته باشد اهدا می‌کنند.
گایر بردال، ناشر نروژی و رئیس باسابقه انجمن ناشران این کشور گفت: «این پرونده حل نشده برای جامعه ما دردناک است و تهدیدی برای انتشارات مستقل و آزادی بیان است که پایه‌های اساسی یک جامعه دموکراتیک به شمار می‌رود.»
دو سال بعد، سلمان رشدی در یک مراسم برای کتاب تازه‌منتشرشده‌اش با عنوان «جوزف آنتوان» که داستان زندگی خود اوست، تصمیم ناشرانی چون نیگارد که کتاب «آیات شیطانی» را منتشر کردند، «یکی از بزرگترین حمایت‌ها از آزادی بیان در عصر ما» توصیف کرد.
پلیس سرانجام متهم کرد
در سال ۲۰۱۸، در حالی که امیدها درباره این پرونده در حال از دست رفتن بود و تنها دو روز پیش از مهلت پایان تحقیقات، کریپوس افرادی را به اتهام دست داشتن در این ترور نافرجام متهم کرد.
ایدا دال نیلسن، سخنگوی کریپوس گفت: «ما هیچ دلیلی نداریم که باور کنیم انگیزه دیگری جز انتشار "آیات شیطانی" برای اقدام به قتل وجود دارد.» او تأکید کرد که تیراندازی بیشتر از حمله به یک مرد بود، بلکه تلاشی خشونت‌آمیز برای از بین بردن آزادی بیان بود.
بیشتر در این باره: پلیس نروژ دیپلمات سابق ایران را به تلاش برای ترور ناشر کتاب سلمان رشدی متهم کردبر اساس قوانین نروژ، تحقیقات اگر بی‌نتیجه می‌مانند باید پرونده بسته می‌شد، اما با متهم شدن کسانی در این پرونده، پلیس اعلام کرد تحقیقات ادامه می‌یابد.
در آن زمان، پرونده به نوع دیگری در بلاتکلیفی بود. مقام‌های پلیس اعلام نکردند که چه شواهدی دارند، چه تعداد افراد متهم شده‌اند و متهمان کیستند.
اما همان موقع رسانه‌های نروژی اعلام کردند که دست‌کم دو نفر متهم شده‌اند و همچنین گفتند که یکی از این مظنونان لبنانی است که قبلاً ساکن لبنان بوده و دیگری ایرانی است. اما جزئیات بیشتری منتشر نشد.
سلمان رشدی در بیانیه‌ای که از سوی نماینده‌اش خوانده شد نیز گفت: «این خبر خوبی است و می‌توان امیدوار بود که این پرونده ۲۵ ساله بالاخره پیشرفت کند.» رشدی که خود مدت‌ها بود از تحقیقات پلیس نروژ انتقاد داشت، بار دیگر این سؤال را مطرح کرد که «چرا نام و ملیت افراد متهم مخفی شده است.»
نیگارد که در سال ۲۰۱۸ دیگر بازنشسته شده بود و ریاست بخش نروژی انجمن جهانی قلم را برعهده داشت، در واکنش به اعلام پلیس، گفت: «من از پیشرفت در این پرونده خوشحالم، به ویژه اینکه مقام‌ها و پلیس می‌گویند به نظر می‌رسد این حمله علیه آزادی بیان انجام شده است.»
او همچنین در پاسخ به این که آیا از انتشار «آیات شیطانی» پشیمان است، گفت «مطلقاً خیر.» با این حال او تأکید کرد این اثر را نه دلیل تحریک‌آمیز بودن، بلکه «برای ایجاد گفت‌وگو» منتشر کرد.
درخواست‌ها برای بازداشت متهمان
سه سال گذشت تا این که در ماه جاری میلادی تلویزیون ان‌ارکو اعلام کرد که یکی از این دو نفر خالد موسوی، یک تبعه لبنانی است و دیگری دبیر اول وقت سفارت جمهوری اسلامی است.
ان‌ارکو اضافه کرد که موسوی را سه ماه پیش در لبنان دیده است و فیلم ملاقات با او را به نیگارد و وکیلش نشان داده است.
بیشتر در این باره: ماجرای لو رفتن «نگار» و «دانیل»، مأموران اطلاعاتی ایران در اروپااعلام نشده که خالد موسوی عضو چه گروه و دسته‌ای است، اما پیشتر جمهوری اسلامی از اعضای حزب‌الله لبنان برای عملیات‌های تروریستی خود استفاده کرده و این احتمال وجود دارد که این متهم ترور نافرجام نیگارد نیز عضو حزب‌الله باشد.
تلویزیون سراسر نروژی همچنین درباره دیپلمات ایرانی اعلام کرد که او درست پس از انتشار کتاب «آیات شیطانی» در سال ۱۹۸۹ وارد نروژ شد و چهار روز پیش از تیراندازی به سوی ناشر نروژی این کتاب کشور را ترک کرد.
در رسانه‌های نروژی اسم این دیپلمات جمهوری اسلامی اعلام نشد، اما در شبکه‌های اجتماعی نام محمد نیکخواه به عنوان دبیر اول سفارت ایران در نروژ در سال ۱۹۹۳ ذکر شد.
اکنون رسانه‌های نروژی خواستار آنند که نروژ از طریق اینترپل به دنبال دستگیری این دو متهم باشد، تا دیگر رژیم‌های خودکامه جرئت به چالش کشیدن منافع عمومی را در کشورهای آزاد نداشته باشند.
بیشتر در این باره: رازگشایی از یک جنایت مرموز؛ ردپای تهران در قتل فریدون فرخزاد