۴۳ سال پیش در چنین روزهایی، سرلشکر منوچهر خسروداد، دومین فرمانده هوانیروز ارتش شاهنشاهی و معمار آن، در سن ۵۱ سالگی به همراه شماری دیگر از فرماندهان ارتش شاهنشاهی ایران، به‌دستور روح‌الله خمینی، بر پشت‌بام مدرسه رفاه اعدام شد.
منوچهر خسروداد از اسفند سال ۱۳۵۰ فرماندهی هوانیروز را بر عهده داشت. درخشش او در تشکیل تیپ ۲۳ نوهد (نیروهای ویژه هوابرد) سبب انتخاب او توسط محمدرضا شاه پهلوی برای فرماندهی هواپیمایی نیروی زمینی ارتش شاهنشاهی در اسفند ۱۳۵۰ شده بود.
در طول فرماندهی خسروداد، هواپیمایی نیروی زمینی ارتش ایران به سومین هوانیروز قدرتمند جهان تبدیل شد؛ نیرویی که در بهمن ۱۳۵۷ تعداد ۸۲۰ فروند هلیکوپتر و ۴۴ فروند هواپیما در اختیار داشت.
هلیکوپترهای این نیرو، علاوه بر استفاده جهت محافظت از مرزهای ایران، در عملیات‌های نظامی برون‌مرزی در حمایت از متحدان منطقه‌ای ایران شرکت کردند که از این میان می‌توان به پشتیبانی از نیروهای مسلح عمان در نبرد ظفار و پاکستان در جریان عملیات رودخانه قهوه‌ای اشاره کرد.
عکس‌هایی که از خسروداد پیش و پس از اعدام در روزنامه‌ها منتشر شد
حال ۴۳ سال پس از اعدام سرلشکر منوچهر خسروداد، هوانیروز ارتش ایران که روزگاری قدرتمندترین نیروی هلیکوپتری غرب آسیا بود، با معضل فرسودگی هلیکوپترهایش دست‌وپنجه نرم می‌کند. این هلیکوپترها به‌علت چهار دهه بی‌توجهی هیچ ارتقایی در طول عمر خدمتی خود ندیده‌اند و با تجهیزات و تسلیحات مورد استفاده در جنگ ویتنام جهت انجام مأموریت‌های محوله رزمی‌شان در حال بهره‌برداری هستند.
هلیکوپترهای ترابری و هجومی هوانیروز ارتش در زمان صلح نقش مهمی در مأموریت‌های مردم‌یاری و امدادی به‌خصوص در جریان بلایای طبیعی ایفا می‌کنند. هلیکوپترهای رزمی این نیرو نیز با وجود فقدان تسلیحات پیشرفته در سال‌های اخیر موفق شده‌اند در عملیات‌های نظامی علیه گروه‌های افراط‌گرای اسلامی چون جندالله، جیش‌العدل و داعش به‌طور مؤثر عمل کنند.
اثر کمبود بودجه بر شمار هلیکوپترهای عملیاتی هوانیروز ارتش
از سال‌های پیش از انقلاب، انجام تعمیرات رده میدانی و سازمانی هوانیروز ارتش در یگان‌های فسک گروه‌های رزمی و پشتیبانی این نیرو در پایگاه‌های این نیرو صورت می‌گرفت. مسئولیت انجام تعمیرات رده دپویی یا اُوِرهال از دیرباز بر عهده شرکت پشتیبانی و نوسازی هلیکوپترهای ایران (پنها) متعلق به وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح قرار داشت.
به‌دنبال کاهش تدریجی بودجه هوانیروز ارتش از سال‌های نخستین دهه ۱۳۸۰خورشیدی، یگان‌های فسک پایگاه‌های هوانیروز دست‌کم سالیانه یک فروند از هلیکوپترهای زمینگیر خود را به‌طور مستقل و بی‌نیاز از شرکت پنها تحت تعمیرات رده دپویی اما به شکل ناقص قرار دادند. این اقدام در راستای کاهش هزینه‌های هوانیروز صورت گرفت.
یکی از شینوک‌های هوانیروز پیش از انجام آزمایش پروازی در تأسیسات سایت ۱ پنها دیده می‌شود
در جریان این تعمیرات رده دپویی غیراستاندارد، جهت صرفه‌جویی در هزینه‌ها، قطعات هلیکوپترهای زمینگیر پس از باز شدن (دمونتاژ) کامل آزمایش می‌شدند و در صورت شناسایی عیب تحت تعمیر قرار می‌گرفتند، درحالی‌که در تعمیرات اساسی صورت‌گرفته در شرکت پنها، دفاتر مختلف تعمیراتی این شرکت موظف به انجام بازرسی کامل تمامی قطعات هلیکوپتر تحت تعمیر حتی در صورت عدم مشاهده عیب در آن‌ها هستند.
کمبود تجهیزات فنی مناسب انجام تعمیرات رده دپویی به‌خصوص دستگاه‌های آزمایش نیز در کاهش کیفیت این تعمیرات مؤثر بود. در نتیجه آن، نخستین هلیکوپتر تهاجمی‌ای اِچ-۱جِی کبرا تاو بازآمادشده توسط واحد فسک مرکز آموزش خلبانی شهید وطن‌پور هوانیروز ارتش در جریان یک آزمایش پروازی در تاریخ نهم خرداد ۱۳۹۰در نزدیکی اصفهان دچار سانحه شد و خلبان و کمک‌خلبان آزمایشگر آن جان‌شان را از دست دادند.
با وجود این سانحه مرگبار، هوانیروز به‌علت کاهش شدید بودجه شمار هلیکوپترهای ارسالی خود به شرکت پنها جهت تعمیرات رده دپویی را از بیست فروند در سال به تنها پنج فروند در سال کاهش داده است تا از خروج بودجه این نیرو جهت پرداخت هزینه‌های تعمیر اساسی هلیکوپترهای این نیرو جلوگیری شود.
جهت افزایش توان تعمیر اساسی و همچنین افزایش کیفیت آن در هوانیروز ارتش، «صنایع یاعلی» این نیرو با کمک وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح موفق به خرید شماری از تجهیزات ویژه شد. همچنین امکان تولید بسیاری از قطعات کند و تند مصرف ناوگان هلیکوپتری هوانیروز نیز توسط صنایع یاعلی فراهم شد. البته این دستاوردها تنها شامل ناوگان هلیکوپترهای شناسایی آگوستا بل ۲۰۶ جت رنجر، هجومی آگوستا بل ۲۰۶، بل ۲۱۴آ و تهاجمی‌ای اِچ-۱جِی کبار می‌شد.
اگرچه واحدهای فسک هوانیروز موفق به انجام تعمیرات رده دپویی ناوگان هلیکوپترهای سبک و متوسط آن شده‌اند، اما هنوز توانایی آن‌ها در تعمیرات اساسی ناوگان چهل‌فروندی هلیکوپترهای سی اِچ-۴۷سی شینوک افزایش نیافته است؛ امری که ناشی از کمبود بودجه، نیروی متخصص و ناتوانی صنایع یاعلی در تولید بسیاری از قطعات موردنیاز جهت بهره‌برداری از این هلیکوپترهاست.
یگان فسک شینوک در پایگاه چهارم پشتیبانی عمومی هوانیروز ارتش تنها توانایی تعمیر اساسی یک فروند شینوک در سال را دارد. در نتیجه آن، تعداد شینوک‌های عملیاتی هوانیروز ارتش از ۲۳ فروند در دی ماه ۱۳۹۵ به ۱۷ فروند در آبان سال جاری کاهش یافته است. در گذشته، شرکت پنها توانایی اورهال (بازآماد) دو فروند شینوک هوانیروز ارتش را در سال داشت.
فقدان تسلیحات پیشرفته برای استفاده در هلیکوپترهای تهاجمی
هوانیروز ارتش در سال‌های پیش از انقلاب ۲۰۲ فروند هلیکوپتر بِل‌ای اِچ-۱جِی اینترنشنال کبرا را از شرکت بِل هلیکاپترز دریافت کرد. خریداری این هلیکوپترها با هدف افزایش توان رزمی نیروی زمینی ارتش شاهنشاهی ایران به‌منظور مقابله با نیروهای زرهی از جمله تانک‌های ساخت اتحاد جماهیر شوروی ارتش بعثی عراق صورت گرفت.
خلبانان و خدمه زمینی گردان‌های تک هوانیروز ارتش مجهز به هلیکوپترهای کبرا با شرکت در جنگ ظفار و همچنین عملیات‌های رزمی علیه جدایی‌طلبان مارکسیست در ایالت بلوچستان کشور پاکستان دانش رزمی خود آزمودند و تجارب ارزشمندی در جریان این نبردها کسب کردند؛ تجاربی که در جنگ هشت‌ساله با عراق نقش مهمی در دفاع از استان خوزستان ایفا کرد.
یکی از ۹۸ فروند هلیکوپتر‌ای اِچ-۱جِی اینترنشنال کبرای باقی‌ماندهٔ هوانیروز ارتش
برخلاف هلیکوپترهای کبرای موجود در خدمت بسیاری از کشورهای جهان از جمله هوانیروز ترکیه و پاکستان، ناوگان صد فروند هلیکوپترهای کبرا هوانیروز ارتش از به‌روزرسانی لازم به‌منظور مناسب‌سازی آن‌ها برای شرکت در نبردهای کلاسیک امروزی محروم مانده‌اند؛ امری که مانع از انجام مأموریت‌های پشتیبانی نزدیک هوایی در نبردهای رزمی امروزی می‌شود.
هم‌اکنون، تنها موشک ضد تانک مورد استفاده در ناوگان هلیکوپترهای کبرا هوانیروز ارتش بی‌جی اِم-۷۱آ تاو است که از نوع هدایت سیمی است و بردی بالغ بر سه کیلومتر دارد. اگرچه این موشک در سال‌های دهه ۱۳۵۰خورشیدی پیشرفته‌ترین موشک ضد تانک جهان بود، اما استفاده از آن در هلیکوپترهای تهاجمی سال‌هاست که در بسیاری از کشورهای جهان منسوخ شده است.
موشک‌های شلیک کن و فراموش کنِ هدایت لیزری، فروسرخ و تلویزیونی چون هل‌فایر سال‌هاست که جایشان را به موشک‌های هدایت سیمی چون تاو جهت استفاده در هلیکوپترهای تهاجمی داده‌اند. اما شرایط در ایران متفاوت است. با گذشت ۴۳ سال، هنوز موشک‌های تاو سلاح اصلی ضد تانک هلیکوپترهای‌ای اِچ-۱جِی کبرا هوانیروز ارتش است.
در سال‌های اخیر، صنایع یاعلی هوانیروز ارتش و همچنین معاونت جهاد خودکفایی و تحقیقات صنعتی این نیرو با همکاری شرکت توسعه فناوران هواپایه متعلق به سازمان صنایع هوایی نیروهای مسلح و صندوق بازنشستگان نیروهای مسلح چندین پروژه جهت تسلیح هلیکوپترهای هوانیروز ارتش با موشک‌های نقطه‌زن در دست اجرا داشته‌اند؛ موشک‌های هوابه‌سطح هدایت تلویزیونی و فروسرخ چون شفق و آذرخش. بودجه محدود از یک سو و ضعف‌های فناوری از سوی دیگر مانع به نتیجه رسیدن این پروژه‌ها دست‌کم تا کنون شده است.
بی‌توجهی به امنیت خدمه پروازی در مأموریت‌های رزمی
در ۱۴ سال اخیر، شرکت هسا (هواپیماسازی ایران) متعلق به وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح در شاهین‌شهر و صنایع یاعلی هوانیروز ارتش در اصفهان به‌ترتیب پروژه‌هایی برای ارتقای ناوگان هلیکوپترهای تهاجمی ای اِچ-۱جِی کبرا و هلیکوپترهای هجومی بِل ۲۱۴آ اصفهان را اجرا کرده‌اند.
در سال‌های اخیر شرکت هسا تنها پنج فروند هلیکوپتر ای اِچ-۱جِی کبرا به سطح طوفان ۲ ارتقا داده است؛ هلیکوپترهایی که هنوز آزمایش‌های پروازی‌شان به پایان نرسیده است. از سوی دیگر صنایع یاعلی هوانیروز تنها ۹ فروند از هلیکوپترهای بل ۲۱۴آ اصفهان پایگاه چهارم پشتیبانی عمومی را برای حمل دوربین‌های فروسرخ عقاب به‌منظور انجام پرواز در شب ارتقا داده است.
هلیکوپتر هجومی بل ۲۱۴آ هنوز پرتعدادترین هلیکوپتر هوانیروز ارتش است که حدود ۱۸۰ فروند آن در هوانیروز باقی مانده
ارتقای ناقصِ تنها پنج فروند از حدود صد فروند هلیکوپتر ای اِچ-۱جی هوانیروز ارتش و تنها ۹ فروند از حدود ۱۸۰ فروند هلیکوپتر بل۲۱۴آ این نیرو به هیچ وجه نتوانسته نیازهای عملیاتی این نیرو جهت انجام مأموریت‌های هجومی و تک در شب‌هنگام را فراهم کند.
نه تنها بخش اعظمی از هلیکوپترهای هوانیروز فاقد دوربین‌های فروسرخ و حتی آلات دقیق مناسب جهت عملیات خلبانان در حین استفاده از دوربین‌های دید در شب است بلکه فقدان ساده‌ترین اقلام دفاع فردی چون هشداردهنده‌های امواج راداری و پخش‌کننده‌های شراره (فلیر) و باریکه (چف) بر روی هلیکوپترها جهت دفاع در برابر موشک‌های سطح‌به‌هوا به‌خصوص دوش‌پرتاب‌ها و همچنین موشک‌های هوابه‌هوا می‌تواند ایمنی و امنیت خدمه و سرنشینان هلیکوپترها را چه در زمان جنگ و چه در زمان صلح کاهش دهد.
فقدان سامانه‌های دفاع فردی بر روی هلیکوپترهای هوانیروز سبب شد در سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۷ دست‌کم سه فروند هلیکوپتر هوانیروز ارتش از جمله یک فروند کبرای جمعی پایگاه یکم رزمی کرمانشاه توسط پیکارجویان پژاک با استفاده از موشک‌های دوش‌پرتاب ایگلا ساقط شوند، که منجر به کشته شدن خلبانان آن‌ها و سایر سرنشینان‌شان در حین سقوط هلیکوپترهایشان و یا پس از آن در حین اسارت شد.
آینده هوانیروز ارتش
پس از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ و سرنگونی حکومت شاهنشاهی پهلوی، هیچ هلیکوپتر جدیدی جهت استفاده هوانیروز ارتش خریده نشده است. همچنین نه تنها حدود سیصد هلیکوپتری که این نیرو در طول جنگ ایران و عراق از دست داد جایگزین نشده که شماری از هلیکوپترهای آن پس از تعمیرات اساسی در شرکت پنها به علت پرداخت نشدن هزینه آن به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی واگذار شده‌اند.
تصاویر ماهواره‌ای شرکت ماکسار تکنولوژی نشانگر کاهش شدید شمار شینوک‌های هوانیروز ارتش در سال‌های اخیر است
تنها در سال ۱۳۸۰خورشیدی دو فروند هواپیمای آموزشی فجر ۳ از صنایع هوافضای فجر جهت بهره‌برداری یگان بال ثابت هوانیروز ارتش خریداری شد؛ هواپیماهایی که بنا بود جایگزینی باشند برای حدود چهل فروند سسنا یو-۱۴آ که از سال‌های نخستین دهه ۱۳۴۰خورشیدی در خدمت هوانیروز قرار داشتند.
دو فروند فجر ۳ خریده‌شده سرانجام ۱۰ سال پس از انعقاد قرارداد تحویل شدند و از سال ۱۳۹۲ به‌عنوان جایگزین آخرین پنج فروند سسنا یو-۱۷آ عملیاتی این نیرو جهت آموزش خلبانی مورد استفاده قرار گرفتند. در نهایت، به‌علت نقص فنی، یکی از آن‌ها در هشتم خرداد ۱۳۹۷ دچار سانحه شد؛ سانحه‌ای که به کشته شدن خلبان و یک افسر فنی سرنشین آن و در نهایت زمینگیری یک فروند فجر ۳ دیگر منتهی شد.
بودجه بسیار محدود هوانیروز ارتش نه تنها مانع خرید هلیکوپترها و هواپیماهای جدید جهت بهره‌برداری آن در سال‌های آینده خواهد شد بلکه کاهش شمار هواگردهای عملیاتی این نیرو را در پی خواهد داشت.
بیشتر در این باره: شینوک‌های پنجاه‌سالۀ نیروی هوایی ارتشهمانطور که در مقدمه به آن اشاره شد، با وجود تمامی مشکلات ذکرشده، هوانیروز ارتش در سال‌های اخیر نقش مهمی در مأموریت‌های مردم‌یاری ایفا کرده است.
هلیکوپترهای ترابری سنگین سی اِچ-۴۷سی شینوک این نیرو به همراه هلیکوپترهای هجومی بل ۲۱۴آ اصفهان و آگوستا بل ۲۰۵ هیوئی در ده‌ها عملیات امدادرسانی جهت پشتیبانی از جمعیت هلال احمر در جریان بلایای طبیعی، همچنین در مأموریت‌های امدادرسانی موردنیاز سازمان اورژانس کشور در اقصی نقاط ایران، شرکت دارند. کاهش تدریجی شمار هلیکوپترهای عملیاتی این نیرو در آینده مانع از انجام صحیح چنین مأموریت‌هایی توسط این نیرو نیز خواهد شد.
کاهش شمار هلیکوپترهای تهاجمی عملیاتی کبرا از یک سو و روند کند و ناقص ارتقای آن‌ها توسط شرکت هسا از سوی دیگر به مانعی بزرگ جهت حفظ توانایی انجام مأموریت‌های تک یا تهاجمی این نیرو در آینده تبدیل خواهد شد. این کاهش توان تهاجمی تا جایی پیش خواهد رفت که هوانیروز ارتش، نیرویی که روزگاری سومین نیروی هلیکوپتری قدرتمند جهان را در اختیار داشت، با کمبود هلیکوپترهای تهاجمی عملیاتی جهت مقابله با گروه‌های افراط‌گرا چون داعش و طالبان مواجه شود.