جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، روز جمعه ۲۴ شهریور ماه در بیانیه‌ای اعلام کرد سه کشور بریتانیا، فرانسه و آلمان به اتحادیهٔ اروپا اطلاع داده‌اند که قصد ندارند تحریم‌های موشکی، بالیستیکی و اشاعهٔ هسته‌ای ایران را لغو کنند.
اشاره سه کشور اروپایی در واقع به یکی از بندهای غروب برجام است که بر اساس آن در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ مطابق با ۲۶ مهرماه تحریم‌های وضع شده از سوی اتحادیه اروپا در قبال ایران که شامل فعالیت‌های موشکی و تسلیحاتی ایران می‌شد، لغو می‌شود.
به عبارت دقیق‌تر، براساس بندهای ۲۰ و ۲۵ پیوست شماره ۵ برنامهٔ اجرا در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، اتحادیه اروپا می‌پذیرد که در سال هشتم اجرای برجام مصادف با ۲۶ مهرماه سال ۱۴۰۲، تحریم‌های ایران را لغو کند؛ اتفاقی که با این بیانیه تروئيکای اروپایی رخ نخواهد داد.
اما پیش از این‌که به ابعاد و اثرات این تصمیم اتحادیه اروپا بپردازیم، نگاهی می‌اندازیم به مهم‌ترین تحریم‌هایی که قرار بود بر آن اساس لغو شوند:
- لغو محدودیت‌ها برای افراد و نهادهای دخیل در برنامه‌های موشکی، هسته‌ای و سایر برنامه‌های تسلیحاتی ایران
- لغو تحریم بیش از ۳۰۰ فرد و نهاد که در زمان اجرای برجام، محدودیت‌ها علیه آن‌ها به حالت تعلیق درآمده بود
- لغو ممنوعیت انتقال انواع تسلیحات و فناوری‌های مرتبط با موشک‌های بالستیک به ایران یا ارائه خدمات مرتبط به این کشور
در بیانیه‌های منتشرشده از سوی کشورهای اروپایی، تأکید شده که جمهوری اسلامی در طول سال‌های اخیر به تعهدات خود در برجام به شکل‌های گوناگونی پایبند نبوده است. ضمن این‌که استفاده از پهپادهای ایرانی توسط روسیه و ارسال تسلیحات نظامی به مسکو در جنگ اوکراین هم ازجمله دیگر مواردی در نظر گرفته شده که کشورهای اروپایی را به این تصمیم رسانده است.
بیشتر در این باره: اعضای اروپایی برجام می‌گویند تحریم‌های موشکی ایران را همچنان حفظ خواهند کردتصمیم اروپا قابل پیش‌بینی بود؟
شواهد و قرائن در طول ماه‌ها و هفته‌های اخیر نشان می‌داد که کشورهای اروپایی به‌تدریج به این سمت حرکت می‌کنند و لغو تحریم‌های تسلیحاتی و موشکی ایران از سوی تروئیکای اروپایی چندان محتمل به نظر نمی‌رسید. این مسئله را از چندین جنبه می‌توان بررسی کرد.
در درجهٔ اول از زمان روی کار آمدن دولت جو بایدن، واشینگتن تلاش‌های خود را برای احیای برجام به کار بست و سه کشور اروپایی هم از این تلاش‌ها حمایت کردند. در همین راستا جوزپ بورل و معاون او انریکه مورا کوشش‌های خود را به کار بستند تا نظرات تهران و واشینگتن را به یکدیگر نزدیک سازند اما در نهایت اروپا و آمریکا هم‌نظر با هم تأکید دارند که این ایران بوده که متن آمادهٔ احیای برجام را نپذیرفته است. این در حالی است که در همین بازه زمانی اروپا بارها در مورد پیشرفت‌های حاصل‌شده در برنامهٔ هسته‌ای ایران ابراز نگرانی کرده بود.
نشانهٔ دیگری که می‌تواند به ما بگوید چرا رویکرد اروپا قابل پیش‌بینی بود، نقش‌آفرینی پهپادهای ساخت ایران در حمله نظامی روسیه به اوکراین است. چه روایت طرف ایرانی را بپذیریم که مدعی است این هواپیماهای بدون سرنشین را پیش از آغاز جنگ به روسیه رسانده و چه آن‌طور که طرف غربی می‌گوید این انتقال پهپادها پس از آغاز «عملیات نظامی ویژه» پوتین نیز ادامه داشته، تفاوت چندانی در نتیجه ایجاد نمی‌شود؛ چرا که در هر دو صورت پهپادهای «شاهد»ی که در شهرهای اوکراین منفجر می‌شوند، برای پایتخت‌های اروپایی که تلاش می‌کنند کی‌یف را برای دفاع در مقابل حملات روسیه مسلح کنند، خوشایند نیستند.
دلیل سوم به بیانیه‌ای مربوط می‌شود که بریتانیا، فرانسه و آلمان در حاشیه نشست شورای حکام دربارهٔ ابعاد فنی برنامهٔ هسته‌ای ایران صادر کردند. در آن بیانیه که روز ۱۳ سپتامبر برابر با ۲۲ شهریور منتشر شد، این سه کشور به‌شدت از پیشرفت‌ها در برنامهٔ اتمی ایران انتقاد کردند. در آن بیانیه که به‌نسبتِ موارد پیشین لحن تندتری داشت، ضمن اشاره به موضوعاتی چون افزایش نصب سانتریفیوژهای پیشرفته، انباشت چند برابر بیشتر از سقف تعیین‌شدهٔ اورانیوم غنی‌سازی‌شده و یافتن ذرات اورانیوم ۸۳ درصد در نیروگاه فردو به‌شکل قابل توجهی بر مواردی که ایران مفاد برجام را نقض کرده، تمرکز می‌کرد.
در نتیجه، با این بیانیه هم می‌شد حدس زد که این آخرین مقدمه برای اعلام عدم لغو تحریم‌های تسلیحاتی و موشکی ایران از سوی اروپا است.
بیشتر در این باره: تأکید بورل بر اجرای برجام؛ رایزنی آمریکا با متحدان اروپایی درباره اقدامات در قبال ایراندر ۱۸ اکتبر (۲۶ مهر) چه اتفاقی می‌افتد؟
هرچند کشورهای اروپایی اعلام کرده‌اند که در سال هشتم برجام تحریم‌های تسلیحاتی ایران را لغو نمی‌کنند، اما ۱۸ اکتبر یک بند غروب دیگر هم دارد و آن هم منقضی شدن خودکار تحریم‌های تسلیحاتی ایران در سازمان ملل است.
بر اساس بند ۳ و ۴ ضمیمهٔ ب قطعنامهٔ ۲۲۳۱، در ۱۸ اکتبر یا آن‌طور که در قطعنامهٔ ۲۲۳۱ «روز انتقالی یا هشت سال پس از تاریخ روز قبول توافق» نامیده شده، بخشی از تحریم‌ها و محدودیت‌های ایران که از سوی شورای امنیت سازمان ملل وضع شده، لغو می‌شود.
مهم‌ترین موارد مربوط به سازمان ملل که در روز ۱۸ اکتبر به صورت خودکار لغو می‌شوند، بدین شرح است:
- از ایران خواسته شده هیچ گونه فعالیتی در ارتباط با موشک‌های بالستیک که قابلیت حمل سلاح هسته‌ای دارند، انجام ندهد.
- کشورهای جهان ملزم هستند قبل از انتقال برخی از موشک‌ها، پهپادها و فناوری‌های مرتبط به و از ایران، از شورای امنیت مجوز دریافت کنند.
- تمام کشورهای عضو سازمان ملل ملزم هستند دارایی‌هایی ۲۳ فرد و ۶۱ نهاد درگیر در برنامه‌های موشکی و هسته‌ای ایران را مسدود کنند.
در نتیجه، تمام این الزامات بعد از ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ به صورت خودکار لغو خواهند شد مگر این‌که شورای امنیت سازمان ملل در جلسه‌ای با این لغو مخالفت کند. این در حالی است که اگر چنین جلسه‌ای هم برگزار شود، چین و روسیه می‌توانند با توجه به روابطی که با تهران دارند، از چنین اتفاقی جلوگیری کنند.
به نظر می‌رسد از منظر ایران، دستاوردهایی که روز ۱۸ اکتبر با لغو تحریم‌های سازمان ملل علیه برنامه تسلیحاتی جمهوری اسلامی دریافت می‌کند، به‌مراتب حائز اهمیت‌تر از محدودیت‌هایی است که کشورهای اروپایی گفته‌اند آن‌ها را لغو نخواهند کرد.
البته باید به این نکته هم توجه کرد که تهران همین حالا هم به این محدودیت‌ها اعتنایی نمی‌کند. از کشورهای متعدد به طرق مختلف برای توسعهٔ موشک‌های بالستیک خود، قطعات مورد نیاز را تهیه می‌کند، آزمایش‌های موشکی خود را در طول این سال‌ها بارها انجام داده و هر بار هم در پاسخ به انتقادات گفته است که بند ۳ پیوست ب قطعنامهٔ ۲۲۳۱ جنبهٔ توصیه‌ای دارد و وجه الزام‌آوری در آن قرار داده نشده است.
در نتیجه، آزمایش موشکی خیبر را انجام می‌دهد و بی‌توجه به انتقاداتی که این اقدامات را خلاف قطعنامه ۲۲۳۱ می‌داند، از موشک‌های جدید خود رونمایی می‌کند.
بیشتر در این باره: برنامه موشکی جمهوری اسلامی در یک نگاهتکلیف تعهدات ایران و آمریکا در غروب برجام
اما علاوه بر اتحادیهٔ اروپا و سازمان ملل، ایران و آمریکا هم تعهداتی داشته‌اند که قاعدتاً در این «روز انتقالی» باید آن‌ها را اجرایی کنند.
ایران براساس بند ۲۲ پیوست شماره ۵ قطعنامهٔ ۲۲۳۱ تعهد داده که در این روز برای تصویب پیوستن دائم به پروتکل الحاقی در مجلس شورای اسلامی اقدام می‌کند.
این در حالی است که تهران با استناد به این‌که از مزایای برجام بهره‌مند نیست، از روز ۵ اسفند ۱۳۹۹ حتی اجرای داوطلبانهٔ پروتکل الحاقی را هم متوقف کرد. ایران در واقع به ماده ۳۶ برجام استناد می‌کند و می‌گوید به‌دلیل این‌که طرف مقابل به تعهداتش پایبند نبوده، برخی از گام‌های خود را به حالت تعلیق درآورده تا کشورهای دیگر عضو برجام به تعهدات خود بازگردند.
اما طرف غربی استدلال دیگری دارد و اقدامات ایران را ناقض تعهدات جمهوری اسلامی در برجام می‌خواند. در نتیجه، بدیهی است که در چنین شرایطی که از برجام چیز زیادی باقی نمانده و ایران حتی به‌صورت داوطلبانه هم این پروتکل را اجرا نمی‌کند، گامی در جهت تصویب آن در مجلس به‌صورت دائمی بر نخواهد داشت.
در مقابل، در بند ۲۱ پیوست شماره ۵ قطعنامه ۲۲۳۱، ایالات متحده پذیرفته که در سال هشتم اقدامات لازم را برای لغو تحریم‌هایی که با فرمان اجرایی رئيس‌جمهور آمریکا تعلیق شده، انجام دهد. این در حالی است که ایالات متحده هم از سال ۲۰۱۸ و پس از تصمیم دونالد ترامپ برای خروج از توافق هسته‌ای با ایران، دیگر عضوی از برجام نیست و از آن زمان حتی همان تحریم‌های تعلیق‌شده با فرمان اجرایی باراک اوباما هم علیه ایران فعال شده‌اند، چه برسد به این‌که آن تحریم‌ها در کنگره لغو شوند.
مکانیسم ماشه چیست؟
یکی دیگر از مفاهیم مهم در توافق سال ۲۰۱۵، موضوع «مکانیسم ماشه» است. این سازوکار در واقع با این هدف طراحی شده که در صورتی که تخطی ایران از تعهداتش آشکار شود، با فعال کردن این مکانیسم از سوی طرف‌های برجام همهٔ شش قطعنامهٔ شورای امنیت علیه ایران که در قطعنامه ۲۲۳۱ تعلیق شده بود، به‌صورت خودکار دوباره فعال شوند.
پیشتر در زمان دونالد ترامپ و در سال ۲۰۲۰، دولت آمریکا تلاش کرد از این سازوکار استفاده کند، اما کشورهای عضو برجام و اعضای شورای امنیت با این استدلال که آمریکا دیگر عضو برجام نیست، این خواستهٔ واشینگتن را رد کردند.
چرا مکانیسم ماشه فعال نشده است؟
مسئلهٔ فعال کردن مکانیسم ماشه یکی از مواردی است که با توجه به عواقب آن می‌تواند بسیار چالش‌برانگیز باشد و تبعات آن به قیمت پایان عمر نیمه‌جان برجام خواهد بود.
شاید به همین دلیل هم باشد که حتی با وجود غنی‌سازی‌های بالای اورانیوم توسط حکومت ایران، افزایش میزان انباشت اورانیوم و عدم رعایت دیگر تعهداتی که البته تهران معتقد است در پاسخ به عدم رعایت تعهدات طرف غربی به سمت آن‌ها رفته، همچنان کشورهای غربی به سراغ فعال کردن این مکانیسم نرفته‌اند.
این در حالی است که در ماه‌های اخیر و در واکنش به اقدامات تهران، گزارش‌هایی در خصوص احتمال فعال‌سازی این مکانیسم منتشر شده بود.
دلایل مختلفی برای این کار مطرح می‌شود. دلیل نخست تهدیدهای کشورهای غربی و متوقف کردن پیشرفت در برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی است. در همین زمینه، ۱۵ خرداد امسال، خبرگزاری رویترز در گزارشی به‌نقل از مقام‌های غربی گزارش داده بود که فرانسه، بریتانیا و آلمان به ایران هشدار داده‌اند اگر تهران غنی‌سازی اورانیوم را از ۶۰ درصد فراتر ببرد، در مقابل کشورهای غربی هم تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را فعال خواهند کرد؛ اتفاقی که از طریق سازوکار مکانیسم ماشه محقق می‌شود.
پس از آن بود که تهران روند پیشرفت در برنامهٔ اتمی خود را کندتر کرد و غنای اورانیوم خود را در سطح ۶۰ درصد محدود نگه داشت.
جنبهٔ دیگری که در این خصوص مطرح می‌شود، مذاکرات محرمانه و غیرمستقیمی است که بین ایران و آمریکا شکل گرفته است. این گفت‌وگوها در ماه‌های اخیر از طریق واسطه‌های گوناگون و در کشورهای متعدد میان تهران و واشینگتن صورت گرفته و آن‌طور که نیویورک تایمز روز ۲۴ خرداد امسال برابر با ۱۴ ژوئن گزارش داده بود، ایران پذیرفته بوده که در مسیر کنترل تنش‌ها با واشینگتن برنامهٔ هسته‌ای خود را در وضعیت فعلی متوقف کند و از پیشرفت‌های بیشتر در این زمینه خودداری نماید و انباشت اورانیوم خود را هم کاهش دهد.
هرچند طرفین تأکید دارند که توافق صورت‌گرفته تنها بر موضوع تبادل زندانی و آزاد کردن پول‌های بلوکه‌شدهٔ ایران در کره جنوبی متمرکز بوده، اما گزارش رسانه‌های آمریکایی و همچنین گزارش‌های مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نشان می‌دهد که ایران در واقع روند پیشرفت در برنامهٔ هسته‌ای خود را متوقف کرده است.
در تأیید این امر، روز ۲۱ مرداد روزنامهٔ وال استریت ژورنال در گزارشی خبر داده بود که ایران ذخیرهٔ اورانیوم ۶۰ درصدی خود را به میزان قابل توجهی کاهش داده و حتی بخشی از مواد ۶۰ درصد خود را رقیق کرده است.
این عقب‌نشینی ایران می‌تواند سه دلیل داشته باشد. نخست آن‌که ایران همچنان نگران است مکانیسم ماشه فعال شود و با سیاست‌های خود می‌خواهد از این خطر جلوگیری کند، دوم آن‌که براساس برآورد «دفتر اداره‌کنندهٔ اطلاعات ملی» ایالات متحده که روز ۱۹ تیر امسال منتشر شد، تهران دست‌کم فعلاً تصمیمی برای ساخت تسلیحات اتمی ندارد. سوم هم این‌که احتمالاً تهران هنوز از نتیجه‌بخش بودن تلاش‌ها برای احیای برجام ناامید نشده است.
بیشتر در این باره: ارزیابی اطلاعاتی آمریکا: ایران در حال حاضر به دنبال ساخت سلاح هسته‌ای نیستتمدید تحریم‌های تسلیحاتی، جایگزین مکانیسم ماشه؟
برخلاف گزارش‌هایی که در ماه‌های قبل از تهدید اروپا مبنی بر فعال کردن مکانیسم ماشه سخن به میان آمده بود، پس از مجموعه اتفاقاتی که به آن اشاره شد، در بیانیه روز ۲۴ شهریور انگلستان، فرانسه و آلمان، تروئيکای اروپایی به‌صراحت اعلام کردند که فعلاً برنامه‌ای برای فعال کردن مکانیسم ماشه ندارند.
مجموعهٔ این اتفاقات باعث شده تا برخی ناظران تمدید تحریم‌های تسلیحاتی اروپا علیه ایران را اقدامی جایگزینِ فعال‌سازی مکانیسم ماشه بدانند؛ گامی که هم نشان‌دهندهٔ نارضایتی اروپا از اقدامات تهران در عدم پایبندی به تعهدات برجامی و همچنین همکاری‌های نظامی با روسیه است و هم در عین حال هزینهٔ سنگین‌تر فعال‌سازی مکانیسم ماشه را ندارد. به‌ویژه که مقام‌های تهران به‌صورت تلویحی از احتمال خروج از ان‌پی‌تی در پاسخ به فعال کردن مکانیسم ماشه صحبت کرده بودند.
در واقع در طی ماه‌های اخیر بارها برخی افراد از جناح‌های تندرو در ایران پیشنهاد کرده‌اند در صورتی که مکانیسم ماشه علیه ایران فعال شود، در مقابل تهران هم از «پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای» یا همان NPT خارج شود؛ اتفاقی که می‌تواند اوضاع پیرامون پرونده هسته‌ای ایران را به پیچیده‌ترین حالت ممکن برساند.
علاوه بر این باید در نظر داشت که اروپا مانند دولت کنونی آمریکا همچنان احیای برجام را کم‌هزینه‌ترین مسیر برای کنترل برنامهٔ هسته‌ای ایران و ممانعت از دستیابی جمهوری اسلامی به بمب اتمی می‌داند و در نتیجه می‌تواند امیدهای اندک برای احیای برجام را با فعال‌سازی مکانیسم ماشه کمتر نکند.
اخراج بازرسان آژانس؛ سیاست همیشگی ایران؟
جمهوری اسلامی خیلی زود به دو بیانیه کشورهای اروپایی واکنش نشان داد و روز ۲۵ شهریور، بنا به اظهارات رافائل گروسی، به فعالیت تقریباً یک‌سومِ بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پایان داد.
رسانه‌های ایران خبر دادند که بازرسان اهل دو کشور آلمان و فرانسه بوده‌اند. این اقدام تهران با واکنش رافائل گروسی روبه‌رو شد و او با انتقاد از ایران تأکید کرد که جمهوری اسلامی به فعالیت چندین «بازرس باتجربهٔ آژانس» خاتمه داده است. او همچنین این اقدام تهران را به‌شدت محکوم کرد و آن را رفتاری کاملاً متضاد با همکاری‌هایی که باید بین ایران و آژانس شکل بگیرد، معرفی کرد.
همچنین پیتر استانو، سخنگوی اتحادیه اروپا، هم روز یکشنبه ۲۶ شهریور به‌شدت نسبت به این اقدام ایران واکنش نشان داد و از جمهوری اسلامی خواست «بی‌درنگ در تصمیم خود تجدیدنظر کند».
به نظر می‌رسد با مجموع اتفاقاتی که در ماه‌های اخیر رخ داده و همچنین گفت‌وگوها و توافقاتی که میان ایران و آمریکا در جریان بوده، برآورد مقام‌های جمهوری اسلامی این است که در درجهٔ اول ایالات متحده به‌دنبال افزایش تنش‌ها با ایران نیست و ترجیح می‌دهد شرایط مربوط به پروندهٔ هسته‌ای ایران، در بدترین سناریو، به همین شکل فعلی استمرار یابد و کاخ سفید برنامه‌ای برای برخورد جدی‌تر در این خصوص ندارد.
بیشتر در این باره: ابراز نگرانی «شدید» اتحادیه اروپا از لغو مجوز بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ایرانهمچنین بیانیه کشورهای اروپایی که در آن از روی میز نبودن گزینه «مکانیسم ماشه» صحبت شده بود، جمهوری اسلامی را به این نتیجه رسانده که فضا برای چانه‌زنی فراهم است. به این معنا که جمهوری اسلامی با کاهش همکاری‌ها با آژانس و اخراج بازرسان، مطابق معمول سیاست‌های خود، دامنهٔ تنش را افزایش می‌دهد تا در فردای احتمالی مذاکرات، بازگشت پله‌ای به شرایط پیشین را به عنوان گام‌های رو به عقب خود معرفی کرده و در مقابل از طرف مقابل طلب امتیاز کند.
خبرگزاری فارس، نزدیک به سپاه پاسداران، ۸ تیرماه گزارشی با عنوان «تهدید اروپا به حفظ تحریم‌های موشکی با هدف فرار از مکانیسم ماشه» منتشر کرده بود که نگاه مقام‌های جمهوری اسلامی در این پرونده را بهتر تبیین می‌کند.
همان‌طور که از عنوان این گزارش برمی‌آید، فارس پیش‌بینی کرده بود کشورهای اروپایی برای جلوگیری از فعال کردن مکانیسم ماشه به سراغ تمدید تحریم‌های تسلیحاتی جمهوری اسلامی خواهند رفت. درحالی‌که اولویت مقام‌های جمهوری اسلامی نه تمدید تحریم‌های تسلیحاتی از سوی اروپا، که منقضی شدن خودکار تحریم‌های تسلیحاتی شورای امنیت و فعال نشدن مکانیسم ماشه است.
با این حال، سابقهٔ تنش‌ها در پروندهٔ هسته‌ای ایران نشان داده که مناسبات میان جمهوری اسلامی و غرب فراز و فرودهای غیرقابل پیش‌بینی بسیاری داشته و حتی در شرایطی که اوضاع شفاف و روشن به نظر می‌رسیده، رخدادهای غیرمترقبه تبعات متفاوتی را در سرانجام این پرونده رقم زده است.