۷ اکتبر، روز آغاز جنگ میان نیروهای حماس و اسرائیل، فیلمی از سجدۀ شکر رهبران حماس منتشر شد. در دیوار روبه‌روی دوربین، پشت سر اسماعیل هنیه و در قسمت فوقانی کمد، دو پرچم کوچک قرار داشت. یکی از این پرچم‌ها پرچم ترکیه بود؛ کشوری که گفته می‌شود یکی از حامیان حماس در این جنگ بوده است.
بعد از آغاز جنگ توسط حماس و غافلگیری نیروهای اسرائیلی، بسیاری بر سر این که حماس ادوات نظامی و مهمات خود را از کجا به دست آورده، گمانه‌زنی کردند. یکی از کشورهایی که انگشت اتهام به سوی آن دراز شده ترکیه است.
عده‌ای می‌گویند آنکارا برخی از مواد مورد نیاز این گروه را تأمین کرده، اما برخی بر این باورند که ترکیه نه تنها چنین کاری نکرده بلکه امروز تنها به‌دنبال برقراری صلح در منطقه است.
آیا ترکیه به دنبال میانجی‌گری در جنگ است؟
ترکیه این روزها با انتقادهای بسیاری مواجه است بر سر این‌که عضو ناتو و عضو سازمان همکاری و توسعهٔ اقتصادی (OECD) است اما با این حال کشوری است که حماس را یک گروه «تروریستی» نمی‌داند. برخی کارشناسان ترکیه می‌گویند همین موقعیت ترکیه است که به دولت این کشور کمک می‌کند تا در بروز بحران‌ها بتواند نقش میانجی را بازی کند.
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، در ۸ اکتبر گفت «ما مصمم هستیم تلاش‌های دیپلماتیکی را که برای بازگرداندن آرامش آغاز کرده‌ایم، تشدید کنیم و ادامه دهیم. ترکیه آماده است تمام تلاش خود را برای توقف هر چه سریع‌تر درگیری‌ها و کاهش تنش که با حوادث اخیر تشدید شده است انجام دهد».
در همین راستا او در ۹ اکتبر و در میان جلسۀ کابینۀ خود به گفت‌وگوی تلفنی با محمود عباس رئیس دولت فلسطین پرداخت و گفت که ترکیه هرچه در توان دارد انجام می‌دهد تا درگیری‌ها در منطقه به پایان برسد و آرامش برقرار شود.
اردوغان پیش فرضی نیز برای صلح دارد؛ او بارها اعلام کرده است که «بدون تشکیل کشور مستقل فلسطین با یکپارچگی جغرافیایی در مرزهای ۱۹۶۷ به پایتختی قدس، صلح به منطقه باز نخواهد گشت». از این رو او در تماس تلفنی‌ای که همان روز با اسحاق هرتزوگ، رئیس‌جمهور اسرائیل، برقرار کرد، به همتای اسرائیلی خود هشدار داد «هر اقدامی که منجر به آسیب دسته‌جمعی یا بی‌رویه به مردم غزه بشود، رنج و چرخۀ خشونت را در منطقه بیشتر خواهد کرد».
اردوغان این تلاش‌ها را در حالی ادامه می‌دهد که در سخنرانی‌ای در ۱۰ اکتبر گفت «این اتفاق در یک هفته یا ۱۵ روز به پایان نمی‌رسد. احتمال گسترش این اتفاق وجود دارد». با این حال او از نیاز به تلاش برای برقراری صلح خبر داده و در همان روز ۹ اکتبر با نجیب میقاتی، نخست‌وزیر لبنان، شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر، و عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر، نیز در مورد تحولات منطقه گفت‌وگو کرد.
مثلث ترکیه، حماس و اسرائیل
رابطۀ ترکیه با حماس سال‌هاست که به‌ویژه از طرف سیاستمداران و رسانه‌های غربی مورد پرسش قرار گرفته است. چراکه مقامات ترکیه در سال‌هایی که میان آنکارا و تل‌آویو روابط تاریکی در جریان بود، با اعضای این گروه دیدار می‌کرد. حتی احمد داوود اوغلو زمانی که نخست‌وزیر ترکیه بود، چندین سال متوالی دیدارهایی با خالد مشعل و اسماعیل هنیه، سران حماس، انجام داده بود تا راهی برای اتحاد میان گروه‌های فلسطینی به وجود آورد. در آن زمان ترکیه حماس را «مبارزان مقاومت» می‌دانست.
۳۰ شهریور ۱۴۰۲ اردوغان از برنامه سفرش به اسرائیل خبر داد؛ برای خواندن نماز در مسجد‌الاقصی «هیجان‌زده‌ام»اما از سال ۲۰۱۶ که آنکارا و تل‌آویو قدم‌هایی برای بهبود برداشتند، پرسش‌ها در مورد روابط ترکیه و حماس بیشتر می‌شود. اگرچه این قدم‌ها در سال ۲۰۱۸ با شکست مواجه شد اما دو کشور به سوی قطع کامل روابط نرفتند. از همین رو در سال ۲۰۲۰ زمانی که زمزمه‌هایی در انگلستان برای تروریستی اعلام کردن حماس شکل گرفته بود و از سوی دیگر اسرائیل و امارات «پیمان ابراهیم» را امضا کرده بودند، بسیاری بر آن بودند که ترکیه باید در روابط خود با حماس تجدیدنظر کند.
می‌توان گفت این اتفاق چنان‌که رسانه‌ها و سیاستمداران غرب خواهان آن بودند، روی نداد. حتی پس از آن‌که در آگوست سال ۲۰۲۲، زمانی که رؤسای جمهور ترکیه و اسرائیل از بهبود روابط خبر دادند، رجب طیب اردوغان در توئیتی نوشت «اقدامات انجام‌شده در روابط ما با اسرائیل به هیچ وجه حمایت ما از آرمان فلسطین را کاهش نمی‌دهد. برعکس، این اقدامات به حل مسئلۀ فلسطین و بهبود وضعیت مردم فلسطین کمک می‌کند».
چندی بعد این گفته را وزیر خارجه وقت ترکیه دقیق‌تر کرد: «ما به هیچ درخواست اسرائیل در مورد حماس پاسخ ندادیم، زیرا آن (حماس) را یک جنبش تروریستی نمی‌دانیم.»
در مقابل در ژانویه ۲۰۲۳ سخنگوی حماس در مورد روابط ترکیه و این گروه گفت که «حماس روابط خوبی با ترکیه دارد و به‌دنبال توسعه و پیشرفت آن با این کشور و همۀ کشورهای عربی و اسلامی، در خدمت آرمان فلسطین و مردم آن است».
آیا ترکیه از حماس حمایت می‌کند؟
برخی از روزنامه‌نگاران عرب مانند یوسف الشریف معتقدند که ترکیه با حماس رابطه دارد اما رابطۀ آن‌ها چندان عمیق نیست. او می‌گوید حماس نه با ترکیه بلکه با مصر روابط خوبی دارد.
با این حال گزارش مقامات گمرک اسرائیل در ۱۴ سپتامبر نشان از آن دارد که حمایت‌هایی در کار است. گمرک اسرائیل می‌گوید مأموران آن‌ها در ماه ژوئیه ۱۶ تُن مواد اولیۀ ساخت موشک را در مسیر ترکیه به نوار غزه رهگیری کردند.
این محموله درون دو کانتینر گچ قرار گرفته بود. مقامات اسرائیلی مدعی هستند که پس از آزمایش مواد، در برخی از کیسه‌ها کلرید آمونیوم کشف کرده‌اند؛ ماده‌ای شیمیایی که در ساخت موشک هم از آن استفاده می‌شود.
همین مسئله بار دیگر موضوع رابطه ترکیه با حماس را به‌ویژه بعد از جنگ اخیر زنده کرده است. برخی تحلیلگران در مقابل این پرسش که راکت‌های حماس از کجا آمده، یکی از انگشت‌های اتهام خود را به طرف ترکیه دراز می‌کنند. این تحلیلگران دلیل دیگر خود را باز بودن دفتر حماس در استانبول می‌دانند که در سال ۲۰۱۴ برپا شده است.
تانوس داوالیس که تحلیلگر ارشد «گریک کورنت» است، می‌گوید ترکیه به یکی از سران حماس به نام صالح العاروری که پیشتر رئیس حماس در کرانه باختری بود، در کشور خود جای داده و به او گذرنامه هم داده است. این در حالی است که آمریکا جایزۀ پنج میلیون دلاری برای سرش در نظر گرفته است.
العاروری، که یکی از بنیانگذاران گروه عزالدین قسام نیز هست، به‌جز آن‌که در ویدئوی سجدۀ شکر حضور داشت، ویدئو دیگری نیز در روز آغازین جنگ منتشر کرده که در آن می‌گوید «انتظار دارم جنگ به کرانه باختری گسترش یابد و احتمالاً حزب‌الله لبنان جبهه‌ای در شمال باز کند».
سینان جیدّی، استاد مطالعات امنیتی و نویسندۀ کتاب «ترکیه بعد از اردوغان»، نگرانی‌ها در مورد رابطۀ حماس و ترکیه را در سه محور چنین خلاصه می‌کند: ترکیه علناً میزبان اعضای یک نهاد تروریستی بین‌المللی است؛ این کشور از طریق اعطای گذرنامه و تابعیت به آن‌ها رسمیت دیپلماتیک می‌دهد؛ و در نهایت در تهیه تجهیزات ساخت بمب از آن‌ها حمایت می‌کند.
رهبری جهان اسلام یا مسئله عدالت؟
در سال ۲۰۱۲ خالد مشعل، از رهبران حماس، خطاب به اردوغان گفته بود او «نه تنها رهبر ترکیه بلکه یک رهبر جهان اسلام است». همین گفته نشان می‌دهد که در این سال‌ها برای برخی بازیگران جهان اسلام، اردوغان چنین نقشی را ایفا کرده است. حال، جنگ پیش‌آمده بار دیگر موقعیتی است برای ترکیه تا چنین جایگاهی را احیا کند. چرا که این جنگ مسئله فلسطین را که یکی از مسائل مهم جهان اسلام است، بار دیگر جلوه‌گر کرده است.
اردوغان روز ۸ اکتبر در مراسم افتتاح یک کلیسا در استانبول گفت «صلح دائمی در خاورمیانه تنها با راه‌حل نهایی برای مشکل فلسطین و اسرائیل میسر است. مسئله فلسطین ریشۀ اصلی مشکلات منطقۀ ماست؛ تا زمانی که این مسئله به‌طور عادلانه حل نشود، آرزوی صلح در منطقۀ ما همچنان ادامه خواهد داشت».
می‌توان اردوغان را در زمرۀ کسانی برشمرد که به «آرمان فلسطین» معتقدند. اما در عین حال او در پی آن است که روابط خود را با کشورهای مختلف مانند اسرائیل نیز حفظ کند؛ موضعی که برخی در ترکیه آن را «مزوّرانه» می‌دانند.
این‌که آیا نیروهای فلسطینی و اسرائیلی این میانجی‌گری را می‌پذیرند، نکته‌ای است که باید به انتظار آن نشست، اما با توجه به تاریخ، می‌توان گفت ترکیه در میان این دو کشور به‌عنوان میانجی جایی نداشته است.
با این حال نباید فراموش کرد که اردوغان از آیندۀ این جنگ برای منطقه هم نگران است. نگرانی وی از یک سو در مورد مهاجرانی است که ممکن است بار دیگر به ترکیه بیایند، اما نگرانی بزرگتر او از آمریکاست.
اردوغان در دیدار با کارل نهامر، نخست‌وزیر اتریش، گفته بود «ناو آمریکایی برای چه کاری به اسرائیل می‌آید؟ غزه و اطرافش را می‌زند و قتل‌عام خواهد کرد. امروز در سوریه هم ۲۳ پایگاه آمریکایی وجود دارد. این‌ها برای چه کاری در آن‌جا مستقر شده‌اند؟ آیا ترکیه متفق آمریکا در ناتو نیست؟ وقتی به کارشان می‌آید همکاریم و وقتی به کارشان نمی‌آید می‌روند و تروریسم را در منطقه می‌پرورانند و به آن‌ها اسلحه می‌دهند... ما باید جهانی با عدالت را ممکن کنیم».
اردوغان سال‌هاست که معتقد است «جهان از پنج (کشور داری حق وتو) بزرگتر است» و باید به نظم ناعادلانۀ جهان پاسخ داد و مسئله فلسطین نیز به خاطر این وضع ناعادلانه پاسخ نمی‌یابد.
نظرات نویسندگان در یادداشت‌ها لزوماً بازتاب دیدگاه رادیوفردا نیست.
بیشتر در این باره:
مرور رسانه‌های روسی؛ نگاه کرملین به جنگ حماس و اسرائیل و بهره‌ای که روسیه از این جنگ می‌بردنوار غزه؛ پرجمعیت‌ترین منطقهٔ جهان در برزخ جنگحملۀ حماس؛ از غافلگیری و گزینه‌های اسرائیل تا زیانی که ایران می‌بیندحملۀ حماس به اسرائیل؛ غافلگیری حتی در دوران هوش مصنوعی و تجهیزات پیشرفتۀ دیجیتالی«طوفان الاقصی»؛ مشارکت یا کارفرمایی جمهوری اسلامی ایران؟مروری بر نزدیک به دو دهه مناقشات اسرائیل و حماس از زمان عقب‌نشینی اسرائیل از غزه