این روزها موضوع چگونگی انتخاب اعضای کابینهٔ مسعود پزشکیان، که پس از مرگ ابراهیم رئیسی در انتخاباتی زودهنگام به مقام ریاستجمهوری رسیده، از موضوعات اصلی رسانه‌ها و محافل سیاسی ایران است با گمانه‌زنی‌های بسیار.
قرار است مراسم «تنفیذ» حکم ریاستجمهوری مسعود پزشکیان با حضور علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، روز هفتم مرداد برگزار شود. نهم مرداد هم مراسم سوگند رئیس‌جمهور جدید در مجلس شورای اسلامی برگزار خواهد شد.
پس از این دو مراسم، پزشکیان فهرست وزرای پیشنهادی خود را رسماً به مجلس شورای اسلامی ارائه خواهد کرد و نمایندگان پس از بررسی این وزرا رأی‌گیری در مورد هر یک از وزرا را به‌طور جداگانه انجام خواهند داد.
ظریف چه مسئولیتی دارد؟
در روز ۲۲ تیر، محمدجواد ظریف که در دوران ریاستجمهوری حسن روحانی وزیر خارجه بود، طی حکمی از سوی رئیس‌جمهور منتخب، به‌عنوان رئیس شورای راهبری دوره انتقال دولت چهاردهم منصوب شد.
پزشکیان در میان ظریف (چپ) و آذری جهرمی (راست) در مراسمی که پس از انتخابات در مقبرهٔ خمینی برگزار شد
این اولین حکم انتصاب بود که پزشکیان پیش از آغاز رسمی ریاستجمهوری خود برای دولت جدیدش صادر کرد.
انتصاب ظریف به این مقام کلیدی در حالی بود که او پیشتر گفته بود هیچ سمتی در دولت جدید نخواهد داشت.
ظریف بلافاصله پس از این انتصاب، از همه افراد و رسانه‌ها خواست که از دامن زدن به «شایعات و طرح اسامی که پایه و اساسی ندارد و به اعتماد عمومی نیز خدشه وارد می‌کند» خودداری کنند.
ظریف که اکنون به مهم‌ترین چهرهٔ دولت پزشکیان پس از خود او تبدیل شده، قرار است در مقام ریاست شورای راهبری دوره انتقال دولت چهاردهم دقیقاً چه کاری انجام دهد؟
بیشتر در این باره: مراسم تحلیف مسعود پزشکیان ۹ مرداد برگزار میشودخود او روز یکشنبه ۲۴ تیرماه از ایجاد یک سازوکار ویژه خبر داد که بر اساس آن اعضای کابینه دولت جدید ایران انتخاب خواهند شد.
او گفت که «همه اقشار جامعه ایرانی از جمله بانوان، اقوام، اقلیت‌ها، کارگران، اقشار فرودست و کارفرمایان» و همچنین «نهادهای مختلف جامعه مدنی، انجمن‌های علمی، دانشگاه‌ها و انجمن‌های صنفی» باید در این فرآیند حضور داشته باشند.
به‌گفتهٔ ظریف، در سازوکاری که برای این امر پیش‌بینی شده، کمیته‌های مختلفی وجود دارند.
رئیس شورای راهبری دوره انتقال دولت چهاردهم گفت: «در هر کمیته‌ای دو نخبه دانشگاهی و دو نخبه متخصص غیردانشگاهی داریم. یک نفر از جبهه اصلاحات و از سایر احزاب، دو نفر از تشکل‌های تخصصی و نظام‌های صنفی و سازمان‌های مردمی، یک نماینده از بخش خصوصی، یک نفر از ستادهای مرکزی و استان‌ها حضور دارند و یک نفر از بانوان در همه کمیته‌ها باید حضور داشته باشد. همچنین یک نفر از اعضای اقوام یا اقلیت‌های مذهبی حتماً در تک‌تک کمیته‌ها حضور خواهند داشت.»
او همچنین بر حضور جوانان در این کمیته‌ها تأکید کرد و ادامه داد: «کارگروه‌های ما رؤسا و دبیرانی دارند که همه دبیران از جوانان زیر ۴۰ سال و عموماً زیر ۳۰ سال هستند.»
آن‌طور که ظریف گفته، حاصل کار آن‌ها برای ارائه به پزشکیان شامل ۶۰ درصد افرادی خواهد بود که سن آن‌ها از ۵۰ تا ۵۵ پایین‌تر است و ۶۰ درصد وزرای پیشنهادی برای بار اول وارد هیئت دولت خواهند شد. او در این باره این‌طور توضیح داده: «ممکن است ۶۰ درصد بار اول‌شان باشد و یک ۶۰ درصد دیگر یعنی اگر ۶ تا پیشنهاد می‌کنیم، سه نفر زیر ۵۰ سال باشد و سه نفر از آنان بار اول‌شان باشد.»
ظریف معیارهایی چون «اعتقاد به قانون اساسی و اسناد بالادستی، اشتهار به پاک‌دستی، صداقت و شجاعت» را از معیارهای انتخاب وزرا اعلام کرده است.
چنین سازوکاری موفق خواهد بود؟
چنین سازوکاری برای تشکیل دولت در جمهوری اسلامی بی‌سابقه است و دست‌کم در دوره‌های پیش به‌طور علنی مطرح نبوده است.
رضا علیجانی، تحلیلگر سیاسی ساکن فرانسه، در گفت‌وگو با رادیوفردا علنی شدن چنین سازکاری را بی‌سابقه می‌داند، اما می‌افزاید که در گذشته نیز سازوکار نسبتاً مخفی‌تری برای انتخاب وزرا وجود داشته و حتی در برخی دوره‌ها مثل دوره محمود احمدی‌نژاد، فردی که وزرا را انتخاب می‌کرد، (مجتبی ثمره هاشمی) مشخص بود.
با این حال، علیجانی تأکید می‌کند که پزشکیان «هیچ عقبه تشکیلاتی ندارد» و به همین دلیل نیازمند سازوکار ویژه‌ای است تا وزرای خود را انتخاب کند.
رضا علیجانی تحلیلگر سیاسی می‌گوید سازوکار مطرح شده برای شکل‌گیری کابینه «نمایشی» است
به گفته آقای علیجانی، رؤسای جمهور پیشین تاحدودی از احزاب و تشکل‌های سیاسی برآمده بودند و برای انتخاب وزرا به پایگاه سیاسی خود اتکا می‌کردند.
با وجود نزدیکی پزشکیان به اصلاح‌طلبان و میانه‌روها، خط و ربط دقیق سیاسی و حزبی او مشخص نیست و او خود نیز در جریان مناظرات انتخاباتی به این ابهام دامن زد.
او در پاسخ به انتقادها علیه خود مبنی بر تصمیم برای تشکیل «دولت سوم حسن روحانی»، بارها گفت که «حزبی نیست» و همهٔ گروه‌های مختلف حتی اطرافیان محمدباقر قالیباف، رئیس کنونی مجلس، و اعضای دولت ابراهیم رئیسی خواهان همکاری با او هستند.
اما در شرایطی که احزاب در ایران آزادی فعالیت ندارند و جامعه مدنی تحت شدیدترین سرکوب‌ها قرار دارد، ادعای بهره‌گیری از احزاب و جامعه مدنی در سازوکاری که ظریف تشریح کرده، چه‌قدر می‌تواند واقعیت داشته باشد؟
آقای علیجانی می‌گوید که نامه‌نگاری‌های این سازوکار بیشتر جنبه «بروکراتیک» (کاغذبازی) دارد. او تأیید می‌کند که در ایران احزاب و تشکل‌ها فعالیت معمول خود را به دلیل محدودیت‌ها ندارند و تحت فشار امنیتی هستند.
این تحلیلگر سیاسی همچنین، با اشاره به این محدودیت‌ها، عملکرد چنین سازوکاری را «نمایشی» می‌داند.
گمانه‌زنی‌ها چه می‌گویند؟
پس از پیروزی مسعود پزشکیان در انتخابات چهاردهم ریاستجمهوری، گزارش‌هایی در شبکه‌های اجتماعی مبنی بر تقاضای افرادی که در جریان رقابت‌ها به این نامزد کمک کردند، برای گرفتن سمت منتشر شده بود.
اعتمادآنلاین و وبسایت جماران از تشکیل شورایی موسوم به «شورای سیاستگذاری دولت چهاردهم» با ترکیب محمد جواد ظریف، علی ربیعی، علی طیب‌نیا، رضا صالحی امیری و علی عبدالعلی‌زاده و به ریاست محمدرضا عارف خبر داده بودند.
بر اساس این خبر، هدف از تشکیل این شورا انتخاب وزرای دولت جدید بوده، اما محمدجواد آذری جهرمی، عضو ستاد مسعود پزشکیان، در واکنش به این خبر آن را «جعلی» خواند.
بیشتر در این باره: آذری جهرمی خبر تشکیل «شورای انتصابات» در دولت پزشکیان را «جعلی» خواندآذری جهرمی در دولت دوازدهم (دولت حسن روحانی) سمت وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات را برعهده داشت.
همچنین پیش از آن‌که این سازوکار طراحی‌شده از سوی ظریف کار خود را شروع کند، رایزنی‌ها و همزمان گمانه‌زنی‌ها دربارهٔ ورود برخی چهره‌ها به دولت آغاز شده بود.
وبسایت خبرآنلاین روز ۲۰ تیر در گزارشی از «گمانه‌زنی‌ها دربارهٔ حضور نوبخت در دولت مسعود پزشکیان» خبر داد.
محمدباقر نوبخت که دبیرکل حزب «اعتدال و توسعه» است، نماینده پیشین مجلس و از چهره‌های اصلی اقتصادی دوران هشت ساله ریاستجمهوری حسن روحانی است.
او با این حال، در دوازدهمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی از حوزه انتخابیه رشت و خمام نامزد شد اما با وجود داشتن حمایت علی لاریجانی، نتوانست رأی لازم برای ورود به مجلس را کسب کند.
جواد هروی، سخنگوی حزب اعتدال و توسعه، چانه‌زنی‌ها دربارهٔ حضور احتمالی نوبخت در دولت پزشکیان را تأیید کرد و به خبرآنلاین گفت: «روی این قضیه رایزنی‌های مختلفی را انجام می‌دهیم.»
اما طرح نام برخی چهره‌های قدیمی برای ورود به دولت جدید در حالی است که عبدالله رمضان‌زاده، سخنگوی دولت دوم محمد خاتمی، در شبکه ایکس نوشت: «قبول کنیم پیرمردهایی مثل من که هریک در دولت‌های گذشته نقشی داشته‌ایم، در وضع نابسامان کنونی کشور قاصر یا مقصر بوده‌ایم. پس اکنون دوروبر پزشکیان را شلوغ نکنیم.»
انتخاب وزرا با چه موانعی روبه‌رو است؟
رضا علیجانی در گفت‌وگو با رادیوفردا به نقش علی خامنه‌ای در انتخاب برخی وزرا و حتی در دوره‌هایی «همهٔ وزرا» تأکید می‌کند. او می‌افزاید که برخی وزرای کلیدی مثل وزیر دفاع و وزیر خارجه و وزیر اطلاعات باید با هماهنگی رهبر جمهوری اسلامی انتخاب شوند.
بنابراین اختیار هر رئیس‌جمهوری در انتخاب این وزرای خود محدود است.
علاوه بر این، همزمان با آغاز گمانه‌زنی‌ها دربارهٔ انتخاب وزرا، فشارهای سیاسی به‌ویژه از تریبون‌های حکومتی هم افزایش یافته است. در روزهای اخیر، گروهی از امامان جمعه در ایران به مسعود پزشکیان دربارهٔ ترکیب کابینه‌اش هشدار دادند.
بیشتر در این باره: هشدار امامان جمعه درباره ترکیب کابینه؛ ظریف رئیس شورای راهبری دولت جدید شداحمد خاتمی، امام جمعه موقت تهران، در مراسم نمازجمعه ۲۲ تیرماه از آقای پزشکیان خواست کاری نکند که به گفته او، دعوای دوگانهٔ «تعهد و تخصص» دوباره باب شود.
او با اشاره به «۱۸ شاخص» که رئیس‌جمهور جدید ایران برای انتخابات همکاران خود اعلام کرده است، گفت که خود او هم یک شاخص دارد و آن این‌که دعوای دوگانه «تعهد و تخصص» دوباره پس از ۴۵ سال باب نشود چرا که به‌ادعای او در این ۴۵ سال «به اندازهٔ کافی متخصص متعهد داریم».
نظام جمهوری اسلامی در چند دهه گذشته بیشتر افرادی را به کار گرفته است که پایبندی به ولی‌فقیه و ایدئولوژی حکومت داشته‌اند و بسیاری از پست‌های دولتی و حکومتی به کارگزارانی واگذار شده که «تعهد» بیشتری داشته‌اند تا «تخصص».
همچنین، وزرای پیشنهادی مسعود پزشکیان از هر حزب یا جناح سیاسی که باشند، نیازمند اخذ رأی اعتماد از مجلس شورای اسلامی هستند؛ مجلسی که اکنون نیروهای تندرو موسوم به جبهه پایداری در آن حضور پررنگی دارند.
تجربه‌های پیشین نشان داده که یک مجلس غیرهمسو با دولت می‌تواند سنگ‌اندازی‌های جدی در جریان رأی اعتماد به وزرا یا حتی بعداً با استیضاح برخی از آنان رقم بزند.
هرچند باید منتظر ماند و دید فهرستی که نهایتاً پزشکیان ارائه می‌دهد، تا چه اندازه مطلوب اصولگرایان، ولو به‌طور حداقلی، و ساختار کلی حکومت علی خامنه‌ای خواهد بود.