ده‌ها نهاد مدافع حقوق بشر ۱۶ سال پیش تصمیم گرفتند در ائتلافی جهانی دهم اکتبر، برابر با ۱۸ مهرماه را به عنوان روز جهانی مبارزه با مجازات مرگ نام‌گذاری کنند، با هدف تلاش برای لغو این مجازات در سرتاسر جهان. مجازاتی که به گفته مدافعان حقوق بشر «غیرانسانی است و ناقض حق حیات». مجازاتی که سالانه جان صدها تن را در ایران می‌گیرد.
Your browser doesn’t support HTML5
ویژه برنامه روز جهانی مبارزه با مجازات اعدام؛ زندگی زیر سایه مرگ
رها بحرینی پژوهشگر امور ایران در عفو بین‌الملل در این باره می‌گوید:
«اکنون بیش از دوسوم کشورهای جهان مجازات اعدام را در قانون یا در عمل لغو یا متوقف کرده‌اند. متأسفانه کشور ایران همچنان از پیشرفت جهانی به سمت لغو مجازات اعدام بسیار عقب مانده است و به طور مشخص در سال ۲۰۱۷ مسئول ۵۱ درصد از کل اعدام‌های جهان بوده است».
دهم اکتبر امسال تمرکز دارد بر شرایط محکومان به اعدام، زندگی زیر سایه سنگین مرگ. هدف از این انتخاب به نوشته وب‌سایت ائتلاف جهانی علیه اعدام، افزایش آگاهی عمومی درباره شرایط زندگی این محکومان است، شرایطی که غیرانسانی توصیف شده است.
آرش محکومی بود که سال‌ها پیش در لحظات آخر منتهی به اجرای حکم اعدامش توسط اولیای دم بخشیده شد. او می‌گوید چهارسال با کابوس مرگ زندگی کرده است:
«حکم اعدام من قطعی شده بود، چهار سال سایه مرگ را روی سرم می‌دیدم. در این چهار سال،هر شب با این کابوس در زندان زندگی می‌کردم. روزهای خیلی سختی بود، واقعا از شرایط زندان خسته شده بودم و می‌خواستم حکمم هر چه زودتر اجرا شود».
امید دیگر محکومی ست که سال‌ها پیش از طناب دار رهایی یافته، او هم از این تجربه هولناک مشترک می‌گوید:
«وقتی فاصله‌ات با مرگ چند روز است، بغض گلویت را گرفته است اما اصلاً نمی‌توانی گریه کنی. شرایط خیلی سخت است و نمی‌شود در کلمات آن را توصیف کرد. اگر به کسی بگویند ۱۰ سال دیگر قرار است در فلان زمان کشته شوی یا بمیری، از همان روز اول تا ۱۰ سال آینده می‌ترسد».
به گفته ائتلاف جهانی علیه مجازات مرگ٬ شرایط محکومان به اعدام می‌تواند کشور به کشور متفاوت باشد از سلول انفرادی گرفته تا اتاق‌ها و بندهای پرجمعیت. اما به نوشته این ائتلاف در برخی از کشورها علاوه بر این شرایط محکومان به اعدام با روند دادرسی ناعادلانه‌ای مواجه‌اند. محمود امیری مقدم، رئیس سازمان حقوق بشر ایران که یکی از اعضای این ائتلاف جهانی است، می‌گوید ایران یکی از این کشورهاست:
«تاکنون بیشتر توجه روی مسئله اعدام بود که مجازاتی غیرانسانی است، اما قسمت عمده غیرانسانی بودن این مجازات مربوط است به شرایط زندانیانی که محکوم به اعدام‌اند. در ایران افرادی که به اعدام محکوم می‌شوند، می‌توانند از چند روز پس از محکومیت تا چند سال در زندان بمانند. اکثر این افراد پس از دستگیری در دوره مقدماتی، به وکیل دسترسی ندارند و در بازداشتگاه‌ها، برای گرفتن اعتراف مورد شکنجه قرار می‌گیرند و بسیاری از احکام اعدام بر اساس اعترافی است که با اجبار از این افراد گرفته شده است و این غیرقانونی است».
اما آنچه که تجربه‌اش شاید سخت‌تر و هولناک‌تر از تحمل این شرایط باشد، کابوسی است که شب و روز محکومان به اعدام را فراگرفته، بازسازی صحنه اعدام و نحوه مرگ با طناب دار در تاریکی بامدادی سرد. این را امید می‌گوید:
«کسی که چند سال در زندان باشد به این فکر می‌کند که چه اتفاقی می‌افتد؟ وقتی چهارپایه کشیده می‌شود، گردنت می‌شکند؟ خفه می‌شود؟ مجراهای تنفسی‌ات قطع می‌شود؟ در آن لحظه می‌توانی ببینی؟ می‌توانی داد بزنی؟ می‌توانی پا بزنی؟ می‌توانی از کسی کمک بخواهی؟ آن لحظه چطور می‌گذرد؟ وقتی به اینها فکر می‌کنی، خیلی وحشتناک است».
در سال ۲۰۱۷ میلادی تنها ۲۳ کشور جهان مجازات اعدام را اجرا کردند که در این میان ایران پس از چین بر سکوی دوم جهان ایستاد با ۵۰۷ اعدام که به مراتب بیشتر از تعداد اعدام‌ها در کشورهای بعدی یعنی عربستان٬ عراق و پاکستان بود.
۵۰۷ نفری که به گفته آرش از زمان ابلاغ حکم اعدام تا زمان اجرای آن هر روز طعم مرگ را زندگی کردند:
«من طعم مرگ را چشیدم، مرگ را به چشمان خودم دیدم. دعا می‌کردم و به خانواده‌ام فکر می‌کردم. واقعا امیدم را از دست داده بودم».
از دیگر مواردی که طی سال‌های اخیر مورد انتقاد شدید مدافعان حقوق بشر قرار گرفته اعدام مجرمان زیر سن قانونی در ایران است. آنچه که در گزارش اخیر گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور حقوق بشر در ایران هم آمده. جاوید رحمان می‌گوید در سال جاری میلادی دست‌کم چهار مجرم نوجوان در ایران اعدام شدند که البته با اعدام زینب سکانوند این تعداد یک هفته پیش به پنج مورد رسید. محمود امیری‌مقدم می‌گوید لغو اعدام نوجوانان از مهم‌ترین توصیه‌ها به ایران است:
«در این گزارش تمرکز اصلی در رابطه با اعدام، به اعدام کودک مجرمان در ایران اختصاص داشت، ایران هنوز از نظر اعدام مجرمان نوجوان در صدر کشورهای جهان است و گزارشگر ویژه در گزارش خود به مقام‌های ایران توصیه کرده است که سن کیفری را بدون قید و شرط به ۱۸ سال تغییر دهند».
به گفته مدافعان حقوق بشر، ده‌ها مجرم نوجوان دیگر هم در انتظار اجرای حکم اعدام خود در زندان‌های ایران به سر می‌برند. محکومانی که در زمان ارتکاب جرم کمتر از ۱۸ سال داشتند و اعدام آنان کنوانسیون حقوق کودک را نقض می‌کند. افرادی که تولد ۱۸ سالگی‌شان آغاز مرحله جدید زندگی‌شان نیست، بلکه آغاز شمارشی ست معکوس برای مرگ‌شان. عبدالکریم لاهیجی حقوقدان می‌گوید اعدام این افراد مغایر با تعهدات ایران است:
«در کنوانسیون حقوق کودک، زن یا مرد کمتر از ۱۸ سال کودک تلقی می‌شود و سن ارتکاب جرم هم مطابق تمام قواعد حاکم بر حقوق جزایی مدرن باید سن مسئولیت کیفری تلقی شود. بنابراین فردی که زیر ۱۸ سالگی مرتکب جرم شود، از نظر کنوانسیون حقوق کودک، نباید برای او همان مجازاتی اعمال شود که برای فرد بزرگسال اعمال می‌شود. اما تقلبی که جمهوری اسلامی ایران می‌کند این است که صبر می‌کند تا این فرد نوجوان به ۱۸ سالگی برسد سپس او را اعدام می‌کند.»
علاوه بر این مقام‌های قضایی ایران در برخی موارد احکام اعدام را در خیابان‌ها و میادین شهرها و روستاها اجرا می‌کنند در مقابل چشمان خیره شهروندان. عبدالکریم لاهیجی حقوقدان در پاریس این مجازات را نوعی شکنجه می‌داند:
«مجازات بدنی در میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی در حکم شکنجه است و شکنجه هم عملی است که نه تنها از نظر استانداردهای بین‌المللی ممنوع است بلکه در خور مجازات است. دارزدن در کوچه و خیابان یکی از مصادیق مجازات‌های بدنی است. علاوه بر این، نقش هر دولتی در تعیین سیاست جزایی این است که نخست مجازاتی که تعیین می‌کند مناسب با جرم باشد، دوم آن که سعی کند در جامعه جوی از آرامش، امنیت و فرهنگ بدون خشونت را برقرار کند اما دارزدن علنی درست عکس این عمل می‌کند، یعنی عادی کردن یک عمل زجرآور و غیرانسانی مقابل چشم مردم.»
امسال دهم اکتبر روز جهانی مبارزه با مجازات اعدام در حالی فرا رسیده که ۱۰۷ کشور جهان مجازات اعدام را برای همه جرایم لغو کرده‌اند و ده‌ها کشور دیگر هم سال‌هاست که این مجازات را اجرا نمی‌کنند اما ایران از نظر سرانه اعدام همچنان بر سکوی اول جهان ایستاده است.