توافق هسته‌ای چه تأثیر بر وضعیت حقوق بشر و جامعه مدنی در ایران گذاشته است، و آیا پیامدهای این توافق در درون ایران محسوس است؟ نسرین ستوده در گفت‌وگو با رادیوفردا ارزیابی خود را در این باره مطرح کرده است.
نسرین ستوده
نسرین ستوده، وکیل دادگستری و فعال اجتماعی در ایران است. او در پی اعتراض‌ها به نتایج انتخابات ریاست جمهوری سال ۸۸، بازداشت شد و سه سال را در زندان اوین سپری کرد. خانم ستوده در دوران زندان، به همراه جعفر پناهی، فیلمساز ایرانی، از سوی پارلمان اروپا به عنوان برنده جایزه ساخاروف برای آزادی افکار در سال ۲۰۱۲ معرفی شد.
سؤالی که هم در ایران و هم بیرون از ایران مطرح می‌شود این است که تأثیراتی که این توافق در بیرون از ایران داشته آیا در داخل کشور هم ملموس بوده و تأثیری داشته است؟
وقتی این مسئله را مطرح می‌کنیم دو تا قضیه را در نظر بگیریم. یک اینکه آیا دولت به عنوان کسی که پیشقدم بود و مدیریت کرد این توافقنامه را دارای کلیه اختیارات برای سامان دادن مسائل داخلی و بین‌المللی از جمله حقوق بشر و جامعه هست یا نیست. من فکر می‌کنم در این خصوص باید قایل به یک اختیارات رقیق و نسبی برای دولت باشیم. اما به دنبال آن این سؤال پیش می‌آید که آیا دولت در قبال همه موارد نقض حقوق بشر فاقد مسئولیت است؟ که قطعاً پاسخ به این سؤال منفی است.
به هر حال دولت یک قدرت رسمی است و در قبال مسایلی که در جامعه رخ می‌‌دهد باید پاسخگو باشد. از طرف دیگر وقتی به نتایج این توافقنامه نگاه می‌کنیم همانطور که شما اشاره کردید در صحنه بین‌المللی اثراتی به جا گذاشته است. دست کم این بود که آن روند مخاصمه بین‌المللی را متوقف کرد. می‌خواهم بگویم که همین نقش را شاید در مسایل داخلی به نحوی داشت. یعنی آن روند رو به افزایش را ثابت نگاه داشت. یعنی زندانیان آزاد نشدند، حصر برداشته نشده و اعدام‌ها همان روند سابق را طی کردند ولی به نرخ این موارد نقض حقوق بشر افزوده نشد.
یعنی به نوعی ثابت مانده است. یک مسئله که مطرح می‌شد در زمانی که این مذاکرات انجام می‌شد و حتی موقعی که توافق به دست آمد صحبت از این بود که حتی ممکن است در داخل ایران این توافق در سال‌های اولیه تأثیر عکس داشته باشد، منظورم در حوزه جامعه مدنی یا آزادی‌های سیاسی اجتماعی است. منظور شما این است که حداقل وضعیت بدتر نشده است؟
شاید بتوانیم بگوییم وضعیت بدتر نشده است. در این میان من اصرار دارم علاوه بر موضوع زندانیان سیاسی و موضوع حصر سه نفر رهبران جنبش سبز به موضوع اعدام‌ها که در همه جوامع نقش هراس اجتماعی گسترده‌ای را بازی می‌کند اشاره کنم.
در این میان به موضوع اعدام زیر هجده سال هم اشاره کنم که متأسفانه در یک دهه گذشته نرخ رو به افزایشی را داشته. نرخ اعدام‌ها در یک سال گذشته بعد از تصویب توافق هیچ تغییری نکرده است. در حالی که شما می‌دانید در یک سال گذشته ما بالاترین آمار را طی ۴ دهه گذشته داشتیم.
اگر هرکدام از ما بنا به دلایلی در انتخابات شرکت کردیم، به تقویت دولت فکر می‌کنیم یا رأی دادیم نباید برای حمایت از دولت بر واقعیت‌ها سرپوش بگذاریم. به نظر من این حمایت کاذبی است. باید همه مشکلات را وسط بگذاریم و آن وقت راجع به حل این مشکلات چاره‌ای بیاندیشیم. هرگز هیچکس نمی‌تواند به دلیل حمایت از یک دولت خاص چشمش را به روی اعدام‌های گسترده و اعدام‌های زیر هجده سال که در جریان است ببندد.
طبعاً توصیه من به عنوان کسی که در جامعه مدنی دارد نقشی را ایفا می‌کند این است که باید واقعیت‌های جامعه را بی‌پرده دید و البته برای حل آن مشکلات چاره‌اندیشی کرد. قطعا همه ما میدانیم که حل این مشکلات نیاز به زمان و تدبیر دارد.
خانم ستوده، شما به اعدام اشاره کردید. به هر حال میدانیم که این حوزه‌ای بود که شما سال‌ها فعال بودید. در طول این یک سال با توجه به اینکه ایران بیشتر صدایش در جامعه بین‌المللی بلند شد، به نظر می‌آید یک تحرکاتی در داخل هم بود مبنی بر اینکه صحبت کنند که از نرخ اعدام‌ها کاسته شود، برای برخی جرایم حکم اعدام صادر نشود، نحوه برخورد با آنها به شکل دیگری باشد. اینگونه صحبت‌ها را شما چطور ارزیابی می‌کنید؟
این صحبت‌ها هیچ جای پایی تاکنون در مجلس پیدا نکرده است. من به عنوان یک فرد تحصیل‌کرده حقوق زمانی می‌توانم نسبت به این وعده و وعیدها اظهار نظر کنم که دست کم در صحن علنی مجلس طرح آن مطرح شده باشد، تصمیمی راجع به آن گرفته شده باشد و همین طور بدانم که قانونش در جریان طی تشریفات تصویب است. در غیر این صورت حتی می‌شود بدبینانه آن را تلقی کرد که برای رفع فشارهای بین‌المللی وعده و وعیدهایی داده می‌شود.
مجلس جدید تازه بر سر کار آمده است. آیا امیدی دارید که با ترکیب جدید تغییری در این روند ایجاد شود؟
نه تنها این امید را دارم بلکه فکر می‌کنم که یکی از کارهای جامعه مدنی همین است که به همین مراکز مراجعه کند و به طور جدی از آنها درخواست کند که برای تصویب قوانین مربوطه برای کاهش اعدام‌ها تلاش کنند.
شما گفتید که در ایران فعال جامعه مدنی هستید . جامعه مدنی به هر حال در کنار مسایل بسیار بغرنجی مثل مسئله اعدام با مسایل دیگری مثل مسایل محیط زیستی هم درگیر است. در همه جوامع اینگونه است. در طول این زمانی که پشت سر گذاشتیم در دولت آقای روحانی پس از توافق هسته‌ای، حداقل در حوزه‌های دیگر یک زندگی، یک جاری بودنی را در این جامعه مدنی می‌بینید؟
بله. به نکته خیلی مهمی اشاره کردید. همه مسائل به مشکلاتی که معطوف به موضع قدرت است برنمی‌گردد. برخی از آنها زندگی روزمره افراد و آحاد جامعه برمی‌گردد. ما نمی‌توانیم کتمان کنیم که فی‌المثل در سه سال گذشته حوزه فعالیت فعالان حقوق حیوانات در ایران شتاب بیشتری گرفته و آنها به برخی مسایل با استفاده از تکنولوژی و فضای شبکه‌های اجتماعی توانسته‌اند برخی از مسایل خودشان را مطرح کنند تا دولت به فکر چاره برای آن مسایل باشد. بله، خب باید گفت در یک سطوحی جامعه مدنی توانسته برخی از اهدافی را که با موضوع قدرت فاصله زیادی دارد مطرح کند.