بیست و پنجم اردیبهشت ۱۳۳۶ روزی تاریخی برای صنعت هوانوردی ایران است. در این روز، نیروی هوایی شاهنشاهی ایران نخستین هواپیماهای جت جنگنده بمب‌افکن خود از نوع ریپابلیک اِف-۸۴جی تاندِرجِت را به‌عنوان کمک نظامی از نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا دریافت کرد. این دو هواپیما پیشتر در تاریخ ۱۲ اردیبهشت ۱۳۳۶ از خدمت نیروی هوایی بلژیک بازنشسته شده بوند.
تا هشتم تیر ۱۳۳۸ مجموعاً ۶۹ فروند از این جنگنده بمب‌افکن‌ها به همراه یازده فروند هواپیمای جت آموزشی-تهاجمی تی-۳۳اِی تحویل نیروی هوایی شاهنشاهی شد. تحویل هواپیماهای جت آموزشی-رزمی تی-۳۳اِی پیش از جنگنده‌های اف-۸۴جی و از تاریخ نهم اردیبهشت ۱۳۳۵ آغاز شده بود و از آن‌ها جهت آموزش خلبانان اف-۸۴جی استفاده می‌شد.
جنگنده‌های اف-۸۴جی در طول خدمت کوتاه‌شان در نیروی هوایی شاهنشاهی در یک رزمایش بین‌المللی به نام شهباز و چندین رزمایش داخلی شرکت کردند.
بیشتر در این باره: چگونه هواداران انقلاب ۵۷ در نیروی هوایی ارتش آن را تضعیف کردند؟اگرچه تحویل اف-۸۴جی به نیروی هوایی شاهنشاهی تحت برنامه کمک نظامی ایالات متحده آمریکا این نیرو را وارد عصر جدیدی از حیات خود کرد، اما نتوانست نیازهای عملیاتی آن را به طور کامل برطرف کند. از همان ابتدا، محمدرضا شاه پهلوی که خود خلبانی ماهر بود، از عملکرد این هواپیماهای جنگنده ناراضی بود و نهایتاً موفق شد آن‌ها را تا مرداد سال ۱۳۴۰ خورشیدی به طور کامل با ۵۲ فروند هواپیمای جت جنگنده نورث امریکن اف-۸۶اِف سِیبِر جایگزین کند.
با استفاده از این جنگنده‌ها، گروهی از برجسته‌ترین خلبانان نیروی هوایی شاهنشاهی ازجمله ارتشبد محمد خاتمی، سپهبد نادر جهانبانی و سپهبد امیرحسین ربیعی تیم آکروجت تاج طلایی را بنا نهادند. تیم آکروجت شاهنشاهی به دنبال بازنشستگی آخرین دسته چهار فروندی از اف-۸۴جی‌های نیروی هوایی شاهنشاهی در سال ۱۳۴۰ به جنگنده‌های اف-۸۶اف مجهز شد.
دست‌کم ۱۰ فروند از جنگنده‌های اف-۸۴جی نیروی هوایی شاهنشاهی در سوانح هوایی از دست رفتند. از میان حدود ۵۹ فروند جنگنده باقیمانده نیز شماری به ایالات متحده آمریکا مرجوع شده و در آنجا اوراق شدند تا از قطعات آن‌ها برای عملیاتی نگه داشتن جنگنده‌های اف-۸۴جی کشورهای هم‌پیمان آن چون ترکیه و تایوان استفاده شود. سرانجام اما چهار فروند اف-۸۴جی در ایران باقی ماند. در این گزارش به بررسی تاریخچه و سرنوشت آن‌ها می‌پردازیم.
آمریکا اف-۸۴جی‌های تحویلی به ایران را از کجا تأمین کرد؟
نیروی هوایی بلژیک در سال ۱۹۵۲ (۱۳۳۱ شمسی) ۲۱ فروند جنگنده بمب‌افکن اف-۸۴ئی تاندِرجِت و ۲۱۹ فروند مدل جی آن را به عنوان کمک نظامی از ایالات متحده آمریکا جهت تجهیز ۲۹ اسکادران شکاری و یک اسکادران شناسایی دریافت کرد.
مانورپذیری ضعیف این جنگنده و سرعت کم آن از یک سو و مشکلات عدیده فنی آن سبب شد تا نیروی هوایی بلژیک آن‌ها را بازنشسته کند و پس از بازرسی فنی و کسب صحت از سلامت فنی در تأسیسات شرکت سابکا آن‌ها را به نیروی هوایی آمریکا در سال ۱۳۳۶ بازگرداند و به جای آن ۱۹۷ فروند از جنگنده‌های بهبودیافته اِف-۸۴اِف تاندِرفلاش دریافت کند. این اقدام در جریان عملیاتی موسوم به مبادله صورت گرفت.
اف-۸۴جی‌های مرجوعی بلژیک در تأسیسات پایگاه هوایی ایالات متحده آمریکا در شاتوروکس فرانسه ذخیره شدند تا از آنجا به کشورهای متحد آمریکا تحویل داده شوند؛ کشورهایی چون ایران، ترکیه، تایلند و تایوان. سهم ایران از اف-۸۴جی‌های سابق بلژیکی ۲۱ فروند بود. ۴۸ فروند دیگر از میان اف-۸۴جی‌های سابق نیروی هوایی ایتالیا تأمین شدند.
نیروی هوایی ایتالیا نیز در سال‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۳۱ تعداد ۲۵۶ فروند از این جنگنده‌ها را به‌عنوان کمک نظامی از آمریکا دریافت کرده بود، اما با فرا رسیدن موعد تعمیر اساسی‌شان آن‌ها را در اردیبهشت ۱۳۳۶ به آمریکا مرجوع کرد. این نیرو از سال ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۷ مجموعاً ۱۹۶ فروند اف-۸۴اِف به‌عنوان جایگزین اف-۸۴جی دریافت کرد.
اف-۸۴اف تاندِراستریک به‌عنوان جایگزین برای اف-۸۴ئی و جی ساخته شد و از همه لحاظ نسبت به آن برتری داشت. مهم‌ترین برتری آن مجهز بودن به بال‌ها، سکان‌های افقی و عمودی پسگرا بود. همچنین بر روی آن به جای موتور آلیسون توربوجِت جِی۳۵-اِی-۲۹ با توان تولیدی ۵۵۶۰ پوند، موتور قدرتمند تر رایت جِی۶۵-دبلیو-۳ با توان تولیدی ۷۲۲۰ پوند تعبیه شده بود. در نتیجه آن نه تنها مانورپذیری این جنگنده به شدت افزایش یافته بود بلکه میزان حمل مهمات آن با ۷۰۷ کیلوگرم افزایش به ۲۷۲۷ کیلوگرم رسید.
اف-۸۴جی در خدمت هنگ یکم شکاری
نخستین دسته از ۱۴ خلبان ایرانی نیروی هوایی شاهنشاهی جهت فراگیری امر خلبانی هواپیمای جت به پایگاه هوایی فورستنفلدبروک در آلمان غربی در سال ۱۳۳۵ اعزام شدند. آن‌ها در این پایگاه در تیپ ۳۶ شکاری بمب‌افکن آموزش خلبانی دیدند. بر اساس اسناد نیروی هوایی آمریکا، آن‌ها ۴۲ ساعت پرواز بر روی این جنگنده در دو ماه آخر سال ۱۹۵۶ ثبت کردند. با تحویل ۵۲ فروند اف-۸۴جی در سال ۱۳۳۶، این خلبانان به همراه شماری دیگر مجموعاً ۴۲۵۱ ساعت پرواز را بر روی این نوع هواپیما ثبت کردند.
محمد ابوالملوک از نخستین خلبانان جنگنده اف-۸۴جی نیروی هوایی شاهنشاهی بود که در ماه‌های نخست جنگ ایران و عراق فرماندهی پایگاه یکم شکاری تاکتیکی را هم بر عهده داشت. او ۱۹ اردیبهشت ۱۴۰۱ درگذشت.
تا پیش از تحویل اف-۸۴جی به ایران، نیروی هوایی شاهنشاهی تعدادی هواپیمای پیستونی ملخی از نوع پی-۴۷دی تاندربولت مربوط به دوران جنگ جهانی دوم در اختیار داشت که در سال‌های ۱۳۲۸ تا ۱۳۳۰ به عنوان کمک نظامی از سوی دولت ایالات متحده آمریکا تحویل شده بودند.
با تحویل جنگنده‌های اف-۸۴جی، پی-۴۷دی‌ها که حال بر اساس استانداردهای جدید نیروی هوایی آمریکا اف-۴۷دی نام گرفته بودند، در خدمت نیروی هوایی شاهنشاهی باقی ماندند. وضعیت فنی آن‌ها نابسامان بود و همواره تنها ۲۰ تا ۳۰ درصد از آن‌ها به طور هم‌زمان عملیاتی بود. متعاقباً اف-۴۷دی‌های عملیاتی در یک اسکادران شکاری و اف-۸۴جی‌ها توسط سه اسکادران شکاری در هنگ یکم شکاری مورد بهره‌برداری قرار گرفتند.
در آبان ۱۳۳۸، در جریان نخستین رزمایش هوایی اعضای پیمان سنتو، جنگنده بمب‌افکن‌های اف-۸۴جی نیروی هوایی شاهنشاهی از محل پایگاه یکم شکاری در فرودگاه مهرآباد تهران در این رزمایش که «شهباز» نام داشت، شرکت کردند. در این رزمایش، نیروی هوایی سلطنتی بریتانیا با شش بمب‌افکن سنگین والیانت از فرماندهی بمباران و چهارده فروند بمب‌افکن تاکتیکی کانبرا از نیروی هوایی خاورنزدیک و نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا با دو فروند جنگنده بمب‌افکن اف-۱۰۰دی از تیپ ۴۰۱ ام شکاری تاکتیکی شرکت داشتند.
در جریان این رزمایش، جنگنده‌های اف-۸۴جی نیروی هوایی شاهنشاهی و خلبانان‌شان مأموریت رهگیری بمب‌افکن‌های انگلیسی و جنگنده‌های آمریکایی را که نقش هواگردهای متخاصم را ایفا می‌کردند بر عهده داشتند. در شرایط جنگی واقعی، خلبانان این جنگنده‌ها می‌توانستند با استفاده از شش مسلسل کالیبر ۵۰ ام۳ برونینگ تعبیه‌شده در هر یک از این جنگنده‌ها با هواگردهای متخاصم نیروی هوایی اتحاد جماهیر شوروی درگیر شوند.
در جریان رزمایش شهباز برای نخستین بار در پنجم آذر ۱۳۳۸ (۲۷ نوامبر ۱۹۵۹)، تعدادی از هواپیماهای جنگنده اف-۸۴جی نیروی هوایی شاهنشاهی به پایگاه دوم شکاری در دزفول گسترش داده شدند. پس از آن با افزایش شمار آن‌ها یک اسکادران شکاری در این پایگاه تأسیس شد. این اسکادران در سوم خرداد ۱۳۴۰ (۲۴ مه ۱۹۶۱)، زمانی که پایگاه دوم شکاری وحدتی به‌طور رسمی افتتاح شد تنها یازده فروند اف-۸۴جی در خدمت آن باقی مانده بود که از این میان دو فروند غیرعملیاتی و ۹ فروند باقیمانده در خدمت تیم آکروجت شاهنشاهی قرار داشتند.
در خدمت تیم آکروجت شاهنشاهی
خدمت در تیم آکروجت تاج طلایی نیروی هوایی شاهنشاهی را می‌توان مهم‌ترین نقطه‌عطف تاریخچه جنگنده اف-۸۴جی در ایران به حساب آورد؛ تیمی که توسط سرگرد (در آن زمان) نادر جهانبانی، سرتیپ (آن زمان) محمد خاتمی و با کمک سه خلبان دیگر به نام‌های امیرحسین ربیعی، سیامک جهانبینی و عبدالحسین مینوسپهر پایه گذاری شد.
چهار فروند اف-۸۴جی باقیمانده در ایران. بالا سمت راست در موزه نیروی هوایی دوشان تپه، بالا سمت چپ در موزه نظامی سعدآباد، پایین سمت راست برفراز ورودی دانشگاه فرماندهی و ستاد آجا دافوس و پایین سمت چپ برفراز در ورودی پایگاه چهارم شکاری تاکتیکی دزفول
ایده پایه‌گذاری این تیم در ذهن نادر جهانبانی و چهار خلبان دیگر در زمان آموزش‌شان در پایگاه هوایی فورستنفلدبروک در آلمان غربی ظهور کرد. زمانی که آن‌ها شاهد نمایش هوایی تیمی به نام مشعل‌های آسمان از نیروی هوایی آمریکا که مجهز به جنگنده‌های اف-۱۰۰سی بود. این خلبانان در حقیقت پنج نفر از ۱۴ نخستین خلبانان هواپیماهای جت نیروی هوایی شاهنشاهی بودند که پس از پایان دوره آموزش مقدماتی به مدت ۹ ماه دیگر در آمریکا ماندند تا دوره استادی را بگذرانند و پس از بازگشت به ایران آموزش خلبانان جنگنده اف-۸۴جی را خود در ایران بر عهده بگیرند.
پس از بازگشت به ایران، این پنج خلبان ضمن آموزش خلبانان اف-۸۴جی نیروی هوایی شاهنشاهی، تیم آکروجت تاج طلایی را تشکیل دادند. آن‌ها پس از ۷۲ جلسه تمرین متوالی، در تیر همان سال اولین نمایش خصوصی را انجام دادند و بعد از ۱۴۷ جلسه تمرین اولین نمایش اساسی را در روز هشتم آبان ۱۳۳۷ در حضور محمدرضا شاه پهلوی در آسمان فرودگاه مهرآباد با چهار هواپیما به انجام رساندند؛ هواپیماهایی که به رنگ مخصوص این تیم درآمده بودند. در آن روز ۱۰ هزار نفر از مردم پایتخت شاهد این نمایش بودند.
یک سال بعد در تاریخ ۱۵ خرداد ۱۳۳۸ این تیم با چهار اف-۸۴جی با تیم مشعل‌های آسمان که حال به جنگنده‌های اف-۱۰۰ سوپِر سِیبِر مجهز شده بود در محل فرودگاه مهرآباد نمایش مشترک برگزار کردند. مدتی بعد در ۲۵ مهر همان سال، این تیم این بار با ۹ فروند هواپیما در آسمان چیتگر (کیلومتر ۱۴ جاده تهران-کرج) در مقابل شاه و ده‌ها هزار نفر از مردم در کنار تیم آکروجت نیروی هوایی ایتالیا به نام نیزه‌داران سیاه مجهز به شش فروند جنگنده اف-۸۶ نمایش اجرا کرد.
پیش از بازنشستگی اف-۸۴جی از خدمت نیروی هوایی شاهنشاهی، تیم آکروجت تاج طلایی دو نمایش دیگر، یکی در روز ششم خرداد ۱۳۳۹ با چهار فروند در محل فرودگاه مهرآباد و دیگری با شش فروند اف-۸۴جی در چیتگر، در کنار تیم مشعل‌های آسمان نیروی هوایی آمریکا در تاریخ ۲۵ مهر ۱۳۳۹ اجرا کرد.
سوانح فراوان و دشواری در تعمیر و نگهداری، عامل بازنشستگی زودهنگام
پیش از تحویل هواپیماهای اف-۸۴جی به ایران، محمدرضا شاه پهلوی از ضعف‌های آن‌ها و به‌خصوص دشواری تعمیر و نگهداری و نقص‌های فنی فراوان‌شان مطلع بود، اما از آنجا که دولت شاهنشاهی بودجه کافی جهت خریداری جنگنده‌های پیشرفته‌تر نداشت، مجبور به استفاده از آن‌ها برای مدت زمان کوتاهی شد تا ۵۲ فروند اف-۸۶اِف جایگزین آن‌ها شود.
سرلشکر جان اف آر سیتس (John F. R. Seitz) ریاست هیئت مستشاری ایالات متحده آمریکا در ایران در سوم ژانویه ۱۹۵۷ (سوم دی ۱۳۳۵) به‌مدت دو ساعت و نیم با پادشاه ایران در حضور سرلشکر عبدالله هدایت، ریاست ستاد مشترک ارتش شاهنشاهی، ملاقات داشت و در جریان این ملاقات به شاه ایران اعلام کرد که دولت آمریکا تا ژوئیه ۱۹۵۷ (مرداد ۱۳۳۶) یک اسکادران از جنگنده‌های اف-۸۴جی به ایران تحویل خواهد داد. او در خاطراتش در این باره می‌گوید:
«شاه سریعاً ناخشنودی خود از این نوع جنگنده را ابراز و آن را هواپیمایی عتیقه با نگهداری دشوار و از همه مهم‌تر خلبانی دشوار معرفی کرد. من در جواب این ادعا را رد و سعی کردم او را قانع کنم. با این حال او توجیهات مرا نپذیرفت و بر دریافت جنگنده اف-۸۶ پافشاری کرد. سعی کردم برایش توضیح دهم که برای تحویل اف-۸۶ به ایران چند سال زمان نیاز است و اف-۸۴جی هواپیماهایی خوب با نگهداری آسان و مناسب برای نیروی هوایی اوست. اما او (شاه) نپذیرفت و در نهایت گفت که زمانی که اف-۸۶ تحویل ایران شود، از رده خارج خواهد بود.»
بیشترین تعداد اف-۸۴جی عملیاتی به‌طور هم‌زمان در خدمت نیروی هوایی شاهنشاهی بر اساس اسناد نیروی هوایی آمریکا در تاریخ هشتم مهر ۱۳۳۷ به تعداد ۶۵ فروند ثبت شده است. از این تعداد هفت فروند تا تاریخ هشتم تیر ۱۳۳۸ سقوط کردند. با توجه به این‌که اف-۸۴جی به صندلی پران مجهز بود، امکان خروج اضطراری با استفاده از این صندلی‌ها برای خلبانان در صورت بروز سانحه وجود داشت.
نخستین خلبانی که توانست به دنبال بروز یک سانحه جان خود را با صندلی پران در ایران نجات دهد، سروان خسرو مفخمی بود. او در روز یکم آبان ۱۳۳۶ (۲۳ اکتبر ۱۹۵۷) در حال پرواز با هواپیمای اف-۸۴جی در حوالی شهریار دچار نقص فنی شد و به‌دنبال ناتوانی‌اش در ادامه پرواز مجبور به ترک اضطراری هواپیمای خود شد.
سپهبد نادر جهانبانی در کنار اف-۸۴جی خود در لباس تیم آکروجت تاج طلایی در سال ۱۳۳۹
یک سال پس از آن، نخستین خلبانی که با یک هواپیمای جت در ایران در جریان بروز یک سانحه مجبور به خروج اضطراری با صندلی پران و نجات با چتر شد، سروان خلبان چنگیز بیات ماکوئی در تاریخ سوم خرداد ۱۳۳۸ (۲۵ مه ۱۹۵۹) بود. این واقعه در ساعت ۰۸:۰۵ شب تنها ده دقیقه پس از برخاستن از فرودگاه مهرآباد در جریان یک پرواز تمرینی دو فروندی در حوالی شهریار رخ داد. در حالی که ماکوئی با استفاده از چراغ سر بال خود مشغول وارسی نقص ارابه‌های فرود هواپیمای دیگر همراه خود بود، ناگهان انفجاری در موتورش باعث آتش‌سوزی شدید در انتهای بدنه هواپیمایش شد و در نتیجه او تصمیم به خروج اضطراری و نجات جان خود در شب گرفت.
از آنجا که صندلی‌های پران اف-۸۴جی از نوع اولیه بوده و عملکرد ضعیفی در سرعت‌های کم و ارتفاع پایین داشتند، در بسیاری از موارد نتوانستند جان خلبانان را نجات دهند. یکی از این خلبانان سروان مهدی وحدتی بود که در پاییز سال ۱۳۳۹ جان خود را از دست داد. پیش از آن نیز، برادر او سرگرد احمد وحدتی که خلبان هواپیمای ترابری داکوتا بود، در سال ۱۳۳۸ جان خود را از دست داده بود. به دستور محمدرضا شاه پهلوی، نام پایگاه دوم شکاری تاکتیکی (چهارم کنونی) به یاد آن‌ها «وحدتی» گذاشته شد.
اف-۸۴جی در مرداد ۱۳۴۰ از خدمت نیروی هوایی شاهنشاهی بازنشسته شد. اف-۸۴جی‌های باقیمانده به جز چهار فروند به آمریکا مرجوع شدند. چهار فروند باقیمانده از هواپیماهای تیم آکروجت تاج طلایی بودند. دو فروند از آن‌ها جهت آموزش دانشجویان فنی مرکز آموزش‌های علوم و فنون هوایی به فرودگاه قلعه‌مرغی منتقل شد در حالی که فروند سوم و چهار بر فراز ورودی پایگاه یکم شکاری تاکتیکی مهرآباد و مرکز آموزش‌های نیروی هوایی در فرودگاه دوشان‌تپه قرار گرفتند.
در سال ۱۳۵۰، مرکز آموزش‌های علوم و فنون هوایی یک فروند از اف-۸۴جی‌ها را جهت نمایش در موزه نیروی هوایی شاهنشاهی بازسازی کرد. این هواپیما تا فروردین ۱۳۹۱ در محل فرودگاه قلعه‌مرغی نگهداری می‌شد و هم‌اکنون به موزه نیروی هوایی در دوشان‌تپه منتقل شده است. یک فروند اف-۸۴جی دیگر مرکز آموزش‌های علوم و فنون نیز به موزه نظامی واقع در کاخ سعدآباد واگذار شد.