در سه دهه گذشته، هواپیماهای جنگنده سبک نورثروپ اف-۵ئی تایگر ۲ و نمونه دو سرنشین آموزشی-رزمی آن یعنی اف-۵اف مستقر در فرودگاه بین‌المللی مشهد وظیفه محافظت از حریم هوایی و مرزهای ایران در شمال شرق و شرق کشور را بر عهده داشته و دارند.
از سال ۱۳۸۷ تا به امروز که پایگاه چهاردهم شکاری تاکتیکی نیروی هوایی ارتش در این فرودگاه منحل شده و به پایگاه مقدم هوایی تنزل یافت، شش فروند اف-۵ئی و دو فروند اف-۵اف این نیرو در مشهد مستقر بوده‌اند.
سه فروند از این جنگنده‌ها در پنجم اردیبهشت امسال به دنبال مناقشات مرزی با طالبان در منطقه دوغارون به پایگاه هوایی حسینی در ضلع شمالی فرودگاه بیرجند مأمور شدند، و یک روز بعد، دو فروند از آنها با پرواز بر فراز نوار مرزی بین استان خراسان رضوی و ولایت هرات افغانستان، دیوار صوتی را بر فراز منطقه‌ای نزدیک به شهر اسلام‌قلعه در افغانستان شکستند.
حضور جنگنده‌های اف-۵ نیروی هوایی ارتش در منطقه شمال غرب ایران قدمتی ۵۵ ساله دارد. در سال‌های پیش از انقلاب، پایگاه هوایی مشهد پذیرای این جنگنده‌ها در مأموریت‌های آموزشی بود. به دنبال انقلاب یا کودتای ۷ ثور (اردیبهشت ۱۳۵۷)، به دست حزب دموکراتیک خلق افغانستان و با حمایت شوروی، نخستین مأموریت‌های گشت مسلح هوایی در منطقه شمال غرب توسط جنگنده‌های اف-۵ئی اعزامی به این پایگاه صورت گرفت.
سرگرد خلبان فرهاد نصیرخانی از اساتید خلبان جنگنده اف-۵ تایگر ۲ و از اعضای تیم آکروجت تاج طلایی نیروی هوایی شاهنشاهی در سال‌های پیش از انقلاب، از جمله خلبانانی بود که جهت تمرین مأموریت رهگیری تحت هدایت رادار زمینی به پایگاه مقدم هوایی مشهد اعزام شد.
در این گزارش ضمن بررسی شرایط و توانمندی‌های کنونی پایگاه مقدم هوایی حبیبی در مشهد، به بررسی تاریخچه آن در سال‌های پیش از انقلاب از زبان سرگرد خلبان بازنشسته فرهاد نصیرخانی می‌پردازیم.
تاریخچه پایگاه مقدم هوایی مشهد
آنچه امروز پایگاه مقدم هوایی شهید حبیبی نام دارد، پس از پایان اشغال ایران در جریان جنگ جهانی دوم به عنوان ایستگاه هوایی نیروی هوایی شاهنشاهی ایران در فرودگاه مشهد تأسیس شد.
این فرودگاه پیش از اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰ محل استقرار هنگ سوم هوایی بود. این هنگ در آبان ۱۳۱۸ هشت فروند هواپیمای شکاری-بمب‌افکن هاوکر آداکس، چهار فروند هاوکر فیوری و چهار فروند هواپیمای آموزشی-ارتباطی دهاویلند تایگرموث در اختیار داشت. هواپیماهایی که تعدادشان تا سال ۱۳۲۰ تقریباً بی‌تغییر ماند.
پس از پایان اشغال ایران در سال ۱۳۲۴، پایگاه نیروی هوایی در مشهد در ابتدا مجهز به هواپیماهای جنگنده، بمب‌افکن و اکتشافی باقیمانده از دوران زمامداری رضا شاه پهلوی بود. هواپیماهایی چون هاوکر هایند، هاوکر آداکس و دهاویلند تایگرموث که وظیفه آنها پشتیبانی از مأموریت‌های لشکر ۹ نیروی زمینی شاهنشاهی در مشهد بود.
با بازنشستگی دسته جمعی هواپیماهای فرسوده متعلق به دوران پیش از زمامداری محمدرضا شاه پهلوی در سال‌های آغازین دهه ۱۳۳۰ شمسی، این ایستگاه محل استقرار هواپیماهای ارتباطی اِل تی-۶جی و تهاجمی اِی تی-۶دی ملقب به هاروارد شد.
این هواپیماها که در سال‌های ۱۳۲۸ تا ۱۳۳۲ از سوی ایالات متحده تحویل ایران شد، هواپیماهایی دونفره مجهز به یک موتور پیستونی با قابلیت حمل دو تیربار ۷.۶۲ میلیمتری در زیر بال‌ها، و چهار راکت غیر هدایت شونده و یا چهار بمب سقوط آزاد بود، و در صورت نیاز، امکان حمل یک مخزن سوخت اضافی ۵۵ گالنی جهت افزایش برد هواپیما را داشت.
مأموریت‌های آموزش افسران کنترل شکاری
در سال‌های نخستین دهه ۱۳۴۰ و به دنبال بازنشستگی هواپیماهای تهاجمی سبک اِی تی-۶دی، به تدریج از نقش رزمی پایگاه مقدم هوایی مشهد کاسته شد. تلاش دولت شاهنشاهی ایران برای عدم تحریک اتحاد جماهیر شوروی سابق نیز از دیگر دلایل عدم توسعه این پایگاه و تبدیل آن به یک پایگاه شکاری تاکتیکی بود.
در ۱۳ آذر ۱۳۴۳، نیروی هوایی شاهنشاهی نخستین هواپیمای جنگنده سبک اِف-۵آ فریدام فایتر را در قالب برنامه کمک تسلیحاتی ایالات متحده آمریکا دریافت کرد. نخستین دسته ۱۴ فروندی این جنگنده‌ها، شامل سه فروند نمونه اف-۵بی آموزشی در ۲۲ دی ۱۳۴۳ وارد فرودگاه مهرآباد تهران شد و چند روز بعد این هواپیماها تحویل گردان ۱۰۱ شکاری تاکتیکی شدند.
تا سال ۱۳۵۰ در مجموع ۱۰۷ فروند اف-۵آ فریدام فایتر، ۲۰ فروند اف-۵بی (آموزشی) و ۱۳ فروند هواپیمای شناسایی-تاکتیکی آر اِف-۵آ تحویل نیروی هوایی شاهنشاهی شد. جنگنده‌های اف-۵آ و نیمی از نمونه‌های آموزشی آنها تا سال ۱۳۵۴ از رده خارج و با حدود ۱۷۰ فروند از نمونه‌های پیشرفته‌تر اف-۵ئی و اف تایگر ۲ جایگزین شدند.
سرگرد خلبان فرهاد نصیرخانی، از خلبانان تیم آکروجت شاهنشاهی به عنوان خلبان اف-۵آ و ئی در سال‌های خدمتش چندین بار در جریان مأموریت‌های آموزشی به مشهد اعزام شد. مأموریت‌هایی که هر کدام نهایتاً دو هفته طول می‌کشید.
او در این باره به رادیوفردا می‌گوید:
«همیشه یک گردان هواپیمای اف-۵ آنجا بود به اسم تمرین فایتر کنترلرها (افسران کنترل شکاری). گردان ۲۱ می‌آمد، و وقتی می‌رفت گردان ۲۲ می‌آمد، یا گردان ۲۳ (از پایگاه دوم شکاری تاکتیکی در تبریز). همیشه یک گردان داشتیم برای آموزش و واقعاً همین کار رو می‌کردیم. ما نه تیراندازی می‌کردیم، نه بمباران می‌کردیم، نه داگ فایت (نوعی ازدرگیری نزدیک هوایی)، فقط و فقط پروازهامان برای تمرین راداری‌ها بود.
فایتر کنترلرها نه تنها باید در اول کار آموزش ببینند، بلکه بعد از متخصص شدن، باید تمرین کنند وگرنه تخصص‌شان را از دست می‌دهند. ما برای هر مأموریت پروازی آموزش فایترکنترلرها با دو تا طیاره می‌رفتیم. از هم جدا می‌شدیم. یکی می‌شد شکاری و یکی می‌شد هدف. آنها ما را دو تا نقطه می‌دیدند. بعد از مسافتی که از هم دور می‌شدیم، فایترکنترلر باید ما را رهگیری می‌کرد. این کار مشکلی نیست ولی آخرین گردش تو را در موقعیتی می‌گذارد که موشک را بزنی یا (هواپیمای دشمن را) با مسلسل بزنی که اهمیت دارد و هدایتش سخت است.
من از سال ۱۳۴۷ یا ۱۳۴۸ برای اولین بار رفتم. با هواپیمای اف-۵اِی. همیشه که بچه‌ها (خلبانان) می‌رفتند، خانواده‌هاشان را اعم از بچه‌ها، مادر و مادربزرگ‌ها و غیره که مذهبی بودند با خود می‌بردند. من خیلی رفتم. چندین بار در سال‌های مختلف به آنجا رفتم.»
کودتای ثور و نقش پایگاه مشهد در محافظت از حریم هوایی ایران
در سال‌های پیش از انقلاب نیروی هوایی شاهنشاهی با هدف عدم تحریک اتحاد جماهیر شوروی، از تبدیل پایگاه مقدم هوایی مشهد به یک پایگاه شکاری تاکتیکی خودداری کرد. در این راستا، این پایگاه فاقد بسیاری از تأسیسات زیربنایی از جمله آشیانه تعمیر و نگهداری هواپیما بود.
بنابر مشاهدات سرگرد فرهاد نصیرخانی، امکانات فنی نیروی هوایی در این پایگاه جهت پشتیبانی از مأموریت‌های اف-۵های اعزامی تنها برای انجام تعمیرات میدانی مناسب بود و امکان تعمیرات رده میانی و سنگین در آن وجود نداشت.
در یک مورد، یک اف-۵آ در جریان مأموریت آموزش کنترلر شکاری، دچار آسیب‌دیدگی در سازه و شکاف در بال راست به علت وارد آمدن فشار چند برابر گرانش شد. اما به علت نبود امکانات تعمیراتی سنگین در این پایگاه چون امکان تعویض بال، سرگرد نصیرخانی مأمور شد که هواپیمای آسیب‌دیده را جهت تعمیرات از مشهد به فرودگاه مهرآباد تهران منتقل کند.
با وجود عدم تمایل به تبدیل پایگاه مشهد به یک پایگاه شکاری تاکتیکی، نیروی هوایی شاهنشاهی از هفتم اردیبهشت ۱۳۵۷ پایگاه دوم شکاری تاکتیکی تبریز را در حالت آماده‌باش قرار داد. متعاقباً این پایگاه نیز بهترین خلبانان عملیاتی به همراه هواپیماهای جنگنده اف-۵ئی خود را جهت مأموریت رهگیری و دفاع هوایی در مشهد مستقر کرد.
سرگرد نصیرخانی در این باره می‌گوید:
«ما در پایگاه مشهد شلتر (پناهگاه بتنی) برای پارک هواپیماها نداشتیم. یک سری ساختمان کوچک برای اقامت ماها بود. هنوز مثل پایگاه شکاری نبود. نمی‌خواستند روس‌ها را تحریک کنند که بغل مرزشان یک پایگاه بزنیم. این حسن همجواری که داشتیم خیال‌مان راحت بود که نه روس‌ها هواپیماهای روی رمپ را می‌زندند، نه افغانستان جرئتش را داشت، و نه پاکستان که متحد ما بود قصدش را داشت.
ما در مشهد نه بمب داشتیم، نه انبار مهمات داشتیم نه چیزی داشتیم. مهمات باید می‌رفت، حمل و نقل مهمات برای سه روز یا یک روز جنگ لازم بود؛ ۱۰ کامیون لازم بود. لازم بود ماشین آلاتی را برای بارگیری مهمات بفرستند. ممکن است آماده‌باشی بوده باشد. حقیقتاً یادم نمی‌آید. چون اینقدر در موارد مختلفی آماده‌باش بودیم که اینقدر چیز مهمی نبود یادمان بماند.
مسلماً وقتی اتفاقات مختلف در کشورهای همسایه می‌افتاد، ما عکس العمل نشان می‌دادیم. واکنش نشان می‌دادیم، این که مسلم است، ولی از این که بخواهیم مهمات را آنجا ببریم... مجسم کن وقتی هواپیما برای هدف جنگی به جایی برود، ابزار جنگی می‌خواهد، طیاره خالی که کاری نمی‌تواند بکند».
حضور رزمی جنگنده‌های اف-۵ئی در مشهد در سال‌های اخیر
اعزام موقتی جنگنده‌های اف-۵ئی در فرودگاه مشهد با پایان جنگ ایران و عراق از سر گرفته شد. مأموریت‌های تعریف شده برای آنها دفاع از حریم هوایی شمال شرق و همچنین پشتیبانی از مأموریت‌های لشکر ۷۷ خراسان و نیروهای مرزبانی نیروی ژاندارمری و متعاقباً نیروی انتظامی بود.
به دنبال به قدرت رسیدن طالبان و متعاقباً قتل دیپلمات‌های ایرانی، نیروهای مسلح ایران در آستانه جنگ با طالبان قرار گرفتند. تصمیم به تبدیل پایگاه مشهد به یک پایگاه شکاری تاکتیکی گرفته شد؛ پایگاهی مجهز به دو گردان از هواپیماهای جنگنده. گردان ۱۴۱ شکاری تاکتیکی مجهز به ۱۲ فروند جنگنده اف-۵ئی و اف تایگر ۲ و اسکادران ۱۴۲ شکاری تاکتیکی مجهز به ۱۲ فروند جنگنده میراژ اف.۱ئی کیو/بی‌کیو غنیمت‌گرفته شده از نیروی هوایی عراق.
همزمان در غرب شهر بیرجند، ساخت پایگاه دوازدهم شکاری تاکتیکی که از بهمن ۱۳۵۷ متوقف شده بود، از سر گرفته شد. ساخت این پایگاه در بهار ۵۷ و به دستور محمدرضا شاه پهلوی آغاز شد، و بنا بود تا سال ۱۳۶۲ به سه گردان از هواپیماهای جنگنده همه‌منظوره اف-۱۶آ و بی مجهز شود. جنگنده‌هایی که بنا بود از سرحدات مرزی ایران و افغانستان محافظت کنند.
روند ساخت پایگاه هوایی مشهد با سرعت بیشتری از پایگاه بیرجند پیشرفت و متعاقباً در سال ۱۳۷۷، پایگاه مقدم هوایی مشهد به پایگاه چهاردهم شکاری تاکتیکی تبدیل شد. این پایگاه دو آشیانه بتنی محل استقرار جنگنده‌های آماده‌باش سریع، مسلح به موشک‌های هوا به هوای برد کوتاه حرارتی ایم-۹جِی سایدوایندر داشت. پیش از آن نیز در طول جنگ یک آشیانه بزرگ تعمیر و نگهداری هواپیما جهت انجام تعمیرات هواپیماهای شکاری به دور از برد هواپیماهای جنگنده-بمب‌افکن نیروی هوایی عراق در آن ساخته شده بود.
گردان ۱۴۲ شکاری تاکتیکی در اسفند ۱۳۷۸ با ۱۰ فروند جنگنده میراژ اف-۱ تشکیل شد. در تاریخ نوزدهم تیر ۱۳۸۰، یک فروند میراژ اف-۱ئی‌کیو به شماره ۶۲۱۷-۳ در جریان یک مأموریت ناوبری به خلبانی سرهنگ ناصر حبیبی زهام، جانشین فرمانده پایگاه چهاردهم شکاری تاکتیکی به طبس و بالعکس دچار نقص فنی در سامانه هیدرولیک شد.
خلبان دقایقی پیش از رسیدن جنگنده‌اش به مشهد جهت فرود اضطراری کنترل هواپیما را به علت قفل شدن فرامین از دست داد و از آنجا که کمربند ایمنی خود را بر روی حالت رهاسازی سریع قرار داده بود، پس از خروج با صندلی‌پران چتر نجات او از بدنش جدا شده و باعث سقوط وی و کشته شدن او می‌شود.
پس از آن پایگاه چهاردهم شکاری تاکتیکی از امام رضا به ناصر حبیبی زهام تغییر نام داد. همچنین تمامی ناوگان هواپیماهای میراژ اف-۱ زمین‌گیر شدند و گردان ۱۴۲ شکاری منحل شد.
تنزل پایگاه در سال ۱۳۸۷
به دنبال جداسازی فرماندهی پدافند هوایی ارتش در سال ۱۳۸۷ و تشکیل نیروی پدافند هوایی ارتش، نیمی از اراضی پایگاه چهاردهم شکاری تاکتیکی در مشهد به نیروی پدافند هوایی ارتش واگذار شد که انحلال این پایگاه و اسکادران ۱۴۱ شکاری تاکتیکی را به دنبال داشت.
در این زمان پایگاه مقدم هوایی زیر نام ناصر حبیبی زهام تشکیل شد؛ پایگاهی مجهز به هشت فروند از جنگنده‌های اف-۵ئی و اف-۵اف اعزامی متعلق به گردان ۲۱ شکاری تاکتیکی که مستقر در پایگاه دوم شکاری تاکتیکی فکوری در تبریز و مجهز به بیش از ۲۰ فروند جنگنده اف-۵ تایگر ۲ بود.
در زمستان سال ۱۳۸۷ و به دنبال درخواست ستاد مشترک ارتش از نیروی هوایی ارتش جهت راه‌اندازی مجدد جنگنده‌های میراژ اف۱ سابق نیروی هوایی عراق، یک مرکز تعمیر اساسی این نوع جنگنده در پایگاه مقدم هوایی حبیب تشکیل شد. مرکزی که توسط گروهی از متخصصان فنی هواپیماهای جنگنده اف-۵ اداره می‌شد و علاوه بر قابلیت انجام بازآماد یا تعمیر اساسی یک فروند میراژ اف۱ در سال توانایی انجام تعمیرات سنگین جنگنده‌های اف-۵ شامل اورهال یا تعمیر اساسی بدنه آنها را داشت.
از سال ۱۳۸۷ تا به امروز، پایگاه مقدم هوایی حبیب به چهار فروند جنگنده اف-۵ئی مسلح به موشک‌های سایدوایندر جهت انجام مأموریت واکنش سریع به منظور رهگیری هواگردهای متخاصم در حریم هوایی شمال شرق ایران مجهز بوده است. علاوه بر آنها، دو فروند اف-۵ئی مسلح دیگر به عنوان رزرو و دو فروند اف-۵اف جهت مأموریت‌های تمرینی و آموزشی در آن مستقر هستند.
با توجه به ناتوانی هواپیماهای جنگنده اف-۵ئی و اف تایگر ۲ در انجام عملیات در شب، در شرایط بحرانی و یا به درخواست فرماندهی شمال شرق ارتش، چهار فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن اف-۴ئی فانتوم ۲ از پایگاه سوم یا نهم شکاری تاکتیکی به ترتیب در نزدیکی همدان و بندرعباس به مشهد اعزام می‌شوند.
همانطور که در مقدمه این گزارش به آن اشاره شد، به دنبال افزایش خطر بروز درگیری مرزی بین نیروهای مرزبانی و همچنین واحدهای اعزامی نیروی زمینی ارتش به منطقه مرزی دوغارون واقع در نزدیکی شهر تایباد، پایگاه مقدم هوایی ناصر حبیبی زهام مأمور شد تا سه فروند جنگنده اف-۵ئی تایگر ۲ خود را به پایگاه مقدم هوایی حسینی در بیرجند اعزام کند.
این جنگنده‌ها از روز ششم اردیبهشت یک پرواز روزانه گشت هوایی مسلح بر فراز نوار مرزی با ولایت هرات از مبدأ بیرجند به انجام رسانده‌اند.
