یک روز پس از حمله راکتی گروه افراطی حماس به گذرگاه مرزی کرم شالوم در مرز بین رفح و اسرائیل، ارتش این کشور بامداد ۱۷ اردیبهشت از صدها هزار فلسطینی پناه‌گرفته در رفح خواست این شهر را تخلیه کنند.
این درخواست همزمان با بن‌بست در دور جدید مذاکرات برای دستیابی به آتش‌بس در جنگ غزه صورت می‌گیرد که با شرکت مقامات اطلاعاتی و امنیتی آمریکا، مصر و قطر در قاهره جریان دارد.
گروه حماس از سوی آمریکا، اتحادیه اروپا و شمار دیگری از کشورهای غربی سازمانی تروریستی شناخته می‌شود.
سخنگوی ارتش اسرائیل روز دوشنبه از ساکنان محله‌های شرقی رفح خواست به مناطق تعیین‌شده بروند، از همکاری و نزدیک شدن به «گروه‌های تروریستی» خودداری کنند و جان خود و خانواده خویش را به خطر نیندازند.
ارتش اسرائیل از ماه‌ها قبل برای ورود به رفح، جنوبی‌ترین بخش باریکه غزه، که به مأمنی برای صدها هزار فلسطینی آواره‌شده در جنگ جاری تبدیل شده است، آماده بود؛ اما برای آغاز این عملیات، تصمیم کادر سیاسی را انتظار می‌کشید.
اسرائیل برای عملیات زمینی در رفح، زیر فشار سنگین جامعه جهانی، به‌وِیژه از سوی متحد اصلی خود، آمریکا قرار داشت و آنتونی بلینکن، وزیر خارجه ایالات متحده، هفته گذشته در سفر به اسرائیل اظهارات بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر، را در مورد ورود به رفح چندان جدی نگرفت.
اما آقای نتانیاهو در اوج مذاکرات روزهای اخیر برای آتش‌بس، بار دیگر بر لزوم عملیات ارتش برای از بین بردن آخرین گردان‌های نظامی حماس تأکید کرد.
او یکشنبه‌شب در آیین گرامیداشت یاد قربانیان هولوکاست در موزه «ید و شم» در اورشلیم گفت اسرائیل اگر در دنیا هم تنها بماند، به تنهایی از امنیت و منافع خود دفاع خواهد کرد.
شواهد نشان می‌دهد اگر تا روز یکشنبه هنوز برای دستیابی به آتش‌بس امیدی وجود داشت، آغاز عملیات زمینی در رفح اکنون پررنگتر شده است.
اهمیت تاریخی رفح
در کتاب‌های مربوط به تاریخ مصر باستان، دوران آشوری‌ها و یونان، به نام رفح اشاره شده است. در دوران‌های تاریخی، رفح به عنوان بخشی از باریکه غزه، تحت حاکمیت کنعانیان مصر بود که برای حفظ حکومت خود، در طول ساحل آن، برج و باروهای دفاعی برپا کرده بودند. در دوران موسوم به «عصر برنز»، نام رفح به عنوان یک سکونتگاه مهم در مسیر جاده دریایی و عبور و مرور قوای مصر تلقی می‌شد.
نام رفح در دوران پادشاهی آشور به عنوان مکانی در نزدیکی غزه که مردم آن سر به شورش برداشتند، و حانون، پادشاه غزه، با زنجیر به سرزمین آشور برده شد و رفح ویران و مردمش تبعید شدند، در روایات تاریخی آمده است.
در دوران رم باستان نیز ارتش روم به فرماندهی تیتوس به رفح و غزه رسید. در دوره بیزانس، اکثریت مردم رفح مسیحی بودند اما زمان کوتاهی پس از «فتح اورشلیم» در سال ۱۰۹۹ توسط صلیبیون، آن‌ها غزه و رفح را تصرف کردند.
در کتاب‌های باستانی مصر آمده که یهودیان نیز در قرون وسطی ساکن رفح بودند. از قلعه «هاتسور» یهودیان در رفح در آن روایات نام برده شده است. در دوران حکومت عثمانی بر منطقه، یهودیان اقدام به خرید زمین در رفح کردند و از خدمت در ارتش بریتانیا که بعداً قیمومیت منطقه را برعهده گرفت، معاف شدند.
وضعیت رفح در دهه‌های اخیر
ارتش اسرائیل در طول جنگ شش روزه سال ۱۹۶۷ بر رفح مسلط شد تا با حملات ارتش مصر از طریق صحرای سینا مقابله کند، اما از سال ۱۹۷۱ با این تصور که بازسازی رفح منجر به کاهش تنش‌های امنیتی و کسب محبوبیت در میان ساکنان فلسطینی این شهر خواهد شد، اقدام به ساخت محله‌های جدید در این منطقه کرد.
بیشتر در این باره: چرا خشم مردم غزه از گروه حماس در حال افزایش است؟نخستین اردوگاه فلسطینیان در رفح در سال ۱۹۴۹ میلادی برپا شده بود اما اسرائیل از اوایل دهه هفتاد قرن بیستم، محله‌های جدیدی مانند «محله برزیل» در جنوب و «محله تل‌السطان» در شمال این شهر بنا کرد تا پناهندگان فلسطینی در منطقه را ساماندهی کند.
همزمان شمار زیادی از ساکنان رفح می‌توانستند برای کار روزانه وارد شهرک‌های اسرائیلی شوند. این مراودات تا پیش از حمله روز ۱۵ مهر حماس به اسرائیل همچنان ادامه داشت.
در سال ۱۹۸۲ زمانی که اسرائیل بر اساس پیمان صلح با مصر از صحرای سینا عقب‌نشینی کرد، رفح به دو بخش غزاتی و مصری تقسیم شد. در نتیجه، بخشی از طوایف در بخش مصری ساکن شدند و بخشی دیگر در میان موانع و سیم‌های خاردار در جنوب غزه محصور ماندند.
پس از انعقاد پیمان‌های سیاسی بین دولت وقت اسرائیل با سازمان آزادی‌بخش فلسطین در سال ۱۹۹۳ که به برپایی تشکیلات خودگردان فلسطینی منجر شد، اسرائیل تمام نوار غزه غیر از شهرک‌های یهودی‌نشین این باریکه را در اختیار یاسر عرفات، رهبر وقت «ساف» و جنبش «فتح»، گذاشت.
عرفات که امیدوار بود پنج سال پس از برپایی تشکیلات خودگردان، کشور مستقل فلسطینی تشکیل شود، خود با ورود به غزه، اسرائیل را راضی کرد تا با ساخت یک فرودگاه در حومه جنوبی رفح موافقت کند. اما این فرودگاه تنها در سال‌های ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۱ فعال بود و با تشدید انتفاضه الاقصی که اسرائیل شاخه نظامی جنبش فتح را در آن مقصر می‌دانست، توسط ارتش این کشور ویران شد.
در تابستان سال ۲۰۰۵، آریل شارون، نخست‌وزیر وقت اسرائیل، به‌رغم کشمکش‌های شدید سیاسی در داخل کشور، ده‌ها هزار اسرائیلی را که در ۳۸ شهرک یهودی‌نشین در غزه از جمله در نزدیکی سواحل مدیترانه این باریکه برپا شده بود، به داخل کشور برگرداند و شهرک‌ها را برچید.
رفح از چه زمان به چشم طوفان امنیتی در باریکه غزه تبدیل شد؟
زمان کوتاهی پس از خروج کامل اسرائیل از غزه بدون هیچ توافقی با تشکیلات فلسطینی، و در حالی که محمود عباس تازه یک سال بود پس از مرگ یاسر عرفات به رهبری حکومت خودگردان رسیده بود، شبه‌نظامیان حماس و جهاد اسلامی فلسطین در غزه تقویت شده و حملات راکتی به سوی شهرک‌های اسرائیلی در جنوب این کشور را آغاز کردند. حملات راکتی از رفح و سایر نقاط غزه به سوی اسرائیل به اتفاقی روزمره تبدیل شد.
بیشتر در این باره: شش ماه پس از شروع جنگ، نوار غزه و منطقه چه وضعیتی دارد؟تشدید حملات راکتی از غزه به اسرائیل منجر به اولین عملیات نظامی گسترده این کشور در سال ۲۰۰۸ در نزدیکی رفح و سایر مناطق غزه شد. عملیات‌های دیگری در سال‌های بعد صورت گرفتند که اوج آن تا پیش از جنگ جاری، عملیات سال ۲۰۱۴ بود که تلفات و ویرانی زیادی نیز در بخش رفح برجای گذاشت.
از زمان حصر غزه در پی روی کار آمدن حکومت حماس و اقدام آن در بیرون راندن جنبش فتح از قدرت در این باریکه در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۰۷، گذرگاه مشترک میان رفح با مصر برای خروج فلسطینیان به سوی دنیای آزاد اهمیت بیشتری یافت.
در تقسیم‌بندی دهه‌های اخیر، شهر رفح در استانی با همین نام در بخش جنوبی نوار غزه و در فاصله‌ای حدوداً ۳۰ کیلومتری از جنوب غربی شهر غزه، محل زندگی حدود یک بیستم از جمعیت این باریکه بود.
ارزیابی شده که تا پیش از جنگ اخیر، حدود ۲۰۰ هزار فلسطینی ساکن رفح بودند اما بعد از جنگی که در پی حمله غافلگیرانه گروه افراطی حماس به خاک اسرائیل درگرفت، حدود ۱.۱ تا ۱.۴ میلیون فلسطینی در دوره‌هایی در رفح پناه گرفتند.
از آغاز جنگ جاری، روزانه کاروانی طولانی از کامیون‌های حامل سوخت و نیازهای اولیه انسانی، در بخش مصری گذرگاه صف می‌کشیدند تا وارد بخش غزاتی رفح شوند.
دالان فیلادلفی در مرز رفح چیست؟
معضل بزرگ امنیتی اسرائیل، پس از خروج از صحرای سینا در اوایل دهه هشتاد قرن بیستم آغاز شد که بر اساس توافق با مصر، خط مرزی بین‌المللی رفح در جنوب غربی آن تحت کنترل مصر قرار گرفت.
پس از واگذاری باریکه غزه به تشکیلات خودگردان فلسطینی در سال ۱۹۹۳، در طول خط مرز بین‌المللی غزه یک دالان باریک با نام فیلادلفی در کنترل اسرائیل باقی ماند، هر چند این کنترل کامل نبود. قرار بود این دالان ۱۴ کیلومتری منطقه حائل میان باریکه غزه با خاک مصر باشد.
اسرائیل می‌گوید شبه‌نظامیان غزه، به‌ویژه وابسته به گروه حماس، در دهه‌های اخیر با حفر تونل‌هایی در زیر مرز بین‌المللی، انواع سلاح و مهمات را، از جمله از ایران، وارد غزه کردند.
مقاماتی در جمهوری اسلامی ایران، مانند عزت‌الله ضرغامی، یکی از مسئولان پیشین موشکی سپاه پاسداران و وزیر کنونی در دولت ابراهیم رئیسی، ورود خود به تونل‌های غزه (ظاهراً از طریق رفح) را برای یاری دادن به طرح‌های موشکی و تسلیحاتی شبه‌نظامیان فلسطینی تأیید کردند.
بیشتر در این باره: چرا اسرائیل بر حمله زمینی به رفح در جنوب غزه اصرار دارد؟منطقه دالان فیلادلفی سال‌ها شاهد درگیری نظامی بین ارتش اسرائیل و شبه‌نظامیان فلسطینی بود.
در دوره اخیر، بسیاری از نظامیان و تحلیلگران نظامی در اسرائیل گفته‌اند عملیات نظامی ارتش این کشور در پی حمله حماس، به جای آن‌که از ورود به غزه شروع شود، می‌بایست از مرز رفح با مصر کلید زده می‌شد تا ابتدا راه‌های ورود تسلیحات و احتمال فرار فعالان و سران حماس به بیرون از غزه مسدود شود.
اسرائیل در تأمل طولانی برای آغاز عملیات در رفح، به خاطر حفظ پیمان صلح خود با مصر و به‌ویژه نظر به جایگاه این کشور در میانجی‌گری‌های اخیر، تلاش کرده بود تا رهبران قاهره را بیش ازاین خشمگین نکند.
مصر از آغاز جنگ جاری مظنون بود که اسرائیل مایل است بسیاری از فلسطینیان را به هجوم به خاک مصر از طریق گذرگاه رفح سوق بدهد. برخی از اظهارات مقامات اسرائیلی در آغاز جنگ که کشورهای عربی را به پذیرش فلسطینیان غزه در برابر گرفتن امتیازاتی از غرب تشویق کرده بودند، به این نگرانی مصر دامن زده بود.
آمریکا در ماه‌های اخیر با تأکید بر نبود برنامه قابل قبول از سوی ارتش اسرائیل جهت تخلیه پناهندگان در رفح، با عملیات ارتش این کشور در ان منطقه مخالفت کرده و از وجود راه‌های جایگزین برای تکمیل اهداف اسرائیل از جنگ علیه گروه افراطی حماس سخن گفته بود.
اما به نوشته رون بن ییشای، مفسر نظامی اسرائیلی در روزنامه یدیعوت آحرونوت، حماس با حمله راکتی مرگبار روز یکشنبه به گذرگاه کرم شالوم، آن‌هم در میانه افزایش ناامیدی نسبت به موفقیت مذاکرات بر سر توافق آتش‌بس، معمای سردرگم رفح را برای اسرائیل «حل کرد».