بهشتِ مردان یا بهشتِ مؤمنان؟

آنچه در قرآن از بهشت وعده داده شده خوردنی‌ها و میوه‌ها و نهرهای روان شیر و چشمه‌های آب زلال و شراب و غلمان و حوری باکره است.

محبوبه عباسقلی‌زاده، فعال حقوق زنان و دانش‌آموخته الهیات می‌گوید بهشتِ وعده‌داده شده در اسلام ماهیتی مردانه دارد و در تناسب با نیازهای مرد جنگی هم‌عصر پیامبر مسلمانان طراحی شده.

سهم زنان مؤمن از بهشت حقیقتاً چیست؟ محمدعلی الهی، امام و مؤسس دارالحکمه اسلامی میشیگان می‌گوید بهشت برای همه زنان و مردان در نظر گرفته شده و نعمت‌های آن هم تنها به مادیات محدود نمی‌شود.

بهشتِ مردان یا بهشتِ مؤمنان؟

برنامه این هفته را با خانم عباسقلی‌زاده آغاز می‌کنم و با نگاهی به این بخش از موضوع که به هر حال در قرآن - حالا اگر ما با احادیث و روایات هم کاری نداشته باشیم - آنچه که از بهشت وعده داده می‌شود حورالعین است و غلمان است و زنان کائب و اتراب -به معنای زنانی با سینه‌های برجسته - که در کاخ‌های مجلل به سر می‌برند و تأکید هم می‌شود که این زنان باکره هستند و دست جن و انس به آنها نرسیده است. خانم عباسقلی‌زاده! یک زن مؤمن مسلمان از خودش در این بهشت وعده‌داده‌شده تا چه حد اصلاً اثری می‌بیند و سهمی برای خودش می‌بیند؟ کجاست این زن در این مقوله بهشت؟

​محبوبه عباسقلی‌زاده:‌ آن بهشتی که شما از آن صحبت می‌کنید و در آیات قرآن در موردش صحبت شده بهشتی نیست که یک زن مؤمن جایی در آن برای خودش ببیند. نه‌تنها یک زن مؤمن بلکه یک هنرمند هم جایی برای خودش نمی‌بیند، یک فیلسوف هم جایی برای خودش نمی‌بیند. آن بهشت فقط جایی است برای لذت جسمانی غریزی مردی که می‌خواهد برای جنگ جانش را بدهد و می‌خواهد بگوید جان من چند است؟ چه‌قدر ارزش دارد؟ چه چیزهایی می‌توانم در آن دنیا بگیرم که جای این دنیا را بگیرد برای من؟ آن هم چهارده قرن پیش، آن هم در عربستان.

بنابراین می‌خواهم بگویم نه‌تنها زن مؤمنه جایی آنجا برای خودش نمی‌بیند بلکه اصولاً انسان امروز جایی برای خودش نمی‌بیند. زن مؤمنه‌ای که اتفاقاً پرهیزکار باشد؛ مثلاً رابعه را در نظر بگیرد. دیگر از او پرهیزکارتر که کسی نیست. یا من می‌خواهم بگویم که حتی حضرت فاطمه زهرا که باید الان بهشتی باشد دیگر؛ آیا واقعاً آن بهشتی که حضرت زهرا می‌خواهد همان بهشتی است که در قرآن وعده داده شده و آیا مخاطب قرآن همه انسان‌ها در همه اعصار و همه جنس‌ها هستند؟ یا فقط وعده‌ای است به سربازهایی که حضرت رسول از آنها می‌خواهد بروند و کشورگشایی کنند و اسلام را به جاهای دیگر ببرند و آنها خب جان‌شان را کف دست‌شان قرار داده‌اند و می‌گویند که خب چه می‌خواهید به ما بدهید؟

حرف حضرت رسول این است: اگر که زنده باشید، غنائم و کنیز و سرزمین یعنی مال و منال و اگر بمیرید می‌روید بهشت و آنجا چیزهایی را که الآن دارید برای می‌جنگید به جای اینکه در جهان عینی ببینید در جهان مثالی یا در بهشت خواهید دید. یعنی مخاطب عده‌ای هستند که دارند تجارت می‌کنند با مذهب و قرآن هم دارد در واقع با آنها تجارت می‌کند. آن بهشتی که شما می‌گویید بهشت همه نیست.

اجازه بفرمایید من به آقای الهی مهمان دیگر این برنامه بپیوندم. آقای الهی صحبت‌های محبوبه عباسقلی‌زاده را شنیدید. آیا بهشت آن‌طور که در قرآن وصف شده و در دین اسلام آمده فقط جای لذت جسمانی مردان جنگی است؛ این طور که محبوبه عباسقلی‌زاده توصیف کردند و زنان مؤمن مسلمان سهمی از این بهشت ندارند؟

​محمدعلی الهی: من واقعاً نمی‌دانم چه‌طور خانم محبوبه به این نتیجه رسیده‌اند. خب ما بایستی که با استناد صحبت کنیم یعنی مطالبی که می‌گوییم مستند به آیات قرآنی باشد. حالا شما راجع به خانم‌ها صحبت می‌کنید مثلاً در سوره تحریم آیه یازده و دوازده دو تا خانم یکی همسر فرعون و یکی مادر حضرت عیسی علیه‌السلام به عنوان الگوی مؤمنین هم برای زن‌ها و هم برای مردها معرفی شده‌اند و بعد در آن آیه مربوط به همسر فرعون ایشان این طوری دعا می‌کند که خدایا این کاخ فرعون را از من بگیر و به جای آن خانه‌ای در بهشت برایم بساز.

در آیات دیگر هم هست. مثلاً در سوره حدید «یوم تری المؤمنین و المؤمنات». یعنی هم به زن‌ها و هم به مردهای مؤمن اشاره می‌کند که در روز قیامت «یَسعی نورهم بین ایدیهم» یعنی اینها در روز قیامت با نورانیت و سرعت و در کنار هم به سوی بهشت و آن جایگاه جاودانی خودشان حرکت می‌کنند. یا آیات دیگر «وعدالله المؤمنین و المؤمنات». قرآن مرتب از مردها و زن‌های باایمان صحبت کرده.

بنابراین بهشت جایگاهی است برای انسان. صرف نظر از جنسیت و حتی مسئله حورالعین هم که شما اشاره کردید این البته یک مسئله محل اختلاف تفسیری است که درست است که حورالعین یک لفظ مؤنث است، طبق بعضی از این آرای تفسیری منظور از حورالعین یعنی یک زوج زیبا. حالا این زوج زیبا می‌تواند یک مرد یا زن زیبا باشد…

خب آقای الهی من عذرخواهی می‌کنم که بین حرف‌تان می‌آیم ولی قبل از اینکه برگردیم به خانم عباسقلی‌زاده که بخواهند پاسخ شما را بدهند، نکاتی را مطرح کردید که من مایلم آنها را کمی باز کنیم. اولاً ویژگی‌های جسمانی مشخص یک زن برای حورالعین در قرآن توصیف می‌شود و حتی در سوره رحمان یا سوره واقعه بر باکره بودن زنان بهشتی تأکید می‌شود. بنابراین این که می‌فرمایید محل بحث است که حورالعین می‌تواند مرد هم باشد؛ نکته‌ای است که شاید گروهی در آن تردید بکنند. اینکه مؤمنین و مؤمنات در قرآن آمده حق با شماست و شما از انسان صحبت می‌کنید اما گروهی هم شاید از شما بپرسند که آیا اساسا واحد انسانی در قرآن مرد نیست؟ و زن یکی از لوازم زندگی دنیوی و حتی اخروی او در نظر گرفته نمی‌شود؟ کمااینکه می‌گوید مؤمنان به بهشت می‌روند و منظورش مردان مؤمن است و اگر که زن آنها هم ایمان آورده باشد همراه آنها می‌تواند به بهشت برود.

الهی: می‌گوید همسران آنها. نگاه کنید حالا ما درست که در زبان فارسی می‌گوییم زوج و زوجه ولی در قرآن فقط کلمه زوج به کار می‌رود. هم برای آدم و هم برای حوا و هم برای زن و هم برای مرد. این جور نیست که ما بگوییم که پس منظور خانم‌ها هستند. نگفته که جنس مؤنث، می‌گوید زوج.

پس بنابراین با آیات دیگر تکمیل می‌شود مثلاً آنجایی که در سوره فُصلت خطاب به زن و مرد می‌گوید لذت‌ها و نعمات بهشتی بر اساس آرزوهای شماست. هر چه که شما بخواهید. یعنی هر چه که مردها بخواهند و هر چه که زن‌ها بخواهند. محدود نکرده فقط برای مردها و در آیات دیگر کلمه انسان به کار برده شده یا کلمه زوج و ازواج.

می‌خواهم با اجازه‌تان به خانم عباسقلی‌زاده بازگردم. خانم عباسقلی‌زاده عده‌ای می‌گویند در خوانش مستقیم آنچه در قرآن آمده زن به عنوان همراه مرد در نهایت می‌تواند وارد بهشت شود. شما صحبت آقای الهی را شنیدید. آیا نکته‌ای دارید که بخواهید در پاسخ بخواهید بگویید؟

عباسقلی‌زاده: ببینید من کلاً فکر می‌کنم که اگر با نگاه عطفی به تفسیر آیه‌های قرآن نگاه کنیم بیشتر جواب می‌گیریم. به این معنی که اصلاً فرض را بر این می‌گذاریم که زوج ائم از زن و مرد است، حورالعین اعم از زن و مرد است و اصلاً در واقع تمام وعده‌های داده‌شده کورجنس است. حتی اگر این طور هم نگاه کنیم؛ وعده‌ها را که طبقه‌بندی می‌کنیم می‌بینیم که در مورد خوردن و آشامیدن است و یک عده غلمان یا غلام زیبا هستند که نمی‌دانم چرا اگر که فقط خدمت می‌کنند چرا باید از ماه [زیباتر باشند] و مثل لؤلؤ مکنون باشند. یک عده حورالعین هستند که به قول شما باکره هستند و کسی آنها را لمس نکرده یا اگر مردان داخل بهشت می‌شوند به همراه متعلقات‌شان یعنی که زن و بچه‌ها و پدر و مادرهاشان، یعنی خانواده‌شان و آن ایل بزرگ وارد بهشت می‌شوند.

اصلاً ما فرض را بر این می‌گذاریم که شما بهشتی را فرض کنید که مردم خوب و پرهیزکار به طبقات مختلف در آنجا نشسته‌اند و عده‌ای دارند به اینها سرویس می‌دهند و اینها دارند سرویس می‌گیرند و این سرویس در مورد خوردن و آشامیدن و بهره‌وری جنسی است که لذت بی‌انتهایی دارد و اصلاً شبیه این تجربه‌ای نیست که ما در جهان امروز داریم. چرا باید این بشری که در مطلق وجودش هست این‌قدر نیاز داشاه باشد؟ و چرا باید این نیاز این قدر جسمانی باشد؟ حورالعین زن یا مردی چشم‌سیاهی است که سفیدی و سیاهی چشمش خیلی شفاف و زیبا است. خب من اگر چنین کسی را الان با مشخصات زیبایی اروپا و آمریکا ببینم به این آدم نمی‌توانم بگویم زیبا. به یک آدم دیگری می‌گویم زیبا.

یعنی می‌خواهم بگویم زیبایی یک امر نسبی است. هم تاریخی است و هم از نظر جغرافیایی نسبی است. چه‌طوری می‌شود که همه مردم باید به جای اینکه بروند در بهشت، مثلاً نقاشی که آرزویش این است که بهترین هنر دنیا را بیافریند یا مهندسی که می‌خواهد بهترین مهندسی دنیا را بکند، آرزویش در بهشت تنزل پیدا می‌کند به اینکه با زن حورالعینی که باکره است بخواهد معاشرت کند؟

شاید اصلاً خیلی‌ها نخواهند این کار را بکنند. بهشت را جور دیگری بخواهند تجربه کنند. منظور من این است که بهشت یک موضوع تاریخی است که در کانتکست و در شرایط آن موقع باید تعریف شود تا بتوان برایش راه‌حلی پیدا کرد.

من خواهش می‌کنم اجازه بدهید همین موضوع را با آقای الهی مطرح کنیم خانم عباسقلی‌زاده. آقای الهی این بهشتی که در قرآن توصیف و وعده داده شده، خب پرسش این است که آیا برای هم نوع بشر، حتی همه انواع مسلمانان در همه جای جهان حقیقتا آن طور که در قرآن آن را بی‌نظیر و یگانه خوانده، این طور است؟ یعنی که خب زر و زیور و خوردنی و نوشیدنی و کاخ؟ خانم عباسقلی‌زاده معتقد هستند که این بهشتی است که آرزوهای تنزل‌یافته بشر را دارد تأمین می‌کند.

الهی: شما اولاً به همه آیات مربوط به بهشت در قرآن نگاه کنید. شاید بیشتر از ۱۴۰ آیه در قرآن هست که در رابطه با بهشت است و اتفاقاً تعداد کمی راجع به مسائل مادی است. در بیشتر آیات مربوط به بهشت یا جنت یا جنت‌المأوا صحبت از این است که دارالسلام است. محلی است سراسر صلح و محبت و امنیت و احترام و رضوان. اینها همه آیه‌هایی است که من دارم خلاصه‌اش را خدمت‌تان می‌گویم.

بیشتر آیه‌های قرآن ناظر بر جنبه‌های عمومی است و قبلاً هم آیه‌ای خواندم که «ما تشتهی انفسکم». البته من درک می‌کنم که بعضی از این آیات قرآنی چون در زمان خاصی وارد شده در واقع فرهنگ جامعه آن روز را هم در نظر گرفته که آنها بفهمند و برایشان انگیزه‌آور باشد. ولی اگر شما به همه سیاق آیات قرآنی راجع به بهشت نگاه کنید؛ ۶۵ آیه فقط کلمه جنت و بهشت را گفته و ۱۴۲ آیه دیگر هم صفات دیگر بهشت را دارد مطرح می‌کند. کلیاتی هستند که تنها مسئله غذا و شکم و شهوت نیست. اتفاقا برعکس است یعنی آن پاکیزگی‌ها و نورانیت‌هایی که در بهشت مطرح شده،‌ یعنی تعبیرات خدا که به نفس مطمئنه خطاب می‌کند.

حالا این چیزی که درباره میوه‌ها و غذاهای بهشتی [آمده] یک نمونه‌هایی است. باز ما در صحبت‌های پیامبر داریم که ایشان می‌فرماید حقیقت بهشت را نه چشم‌های شما دیده و نه گوش‌های شما شنیده و نه حتی می‌توانید واقعاً عظمت آن را درک کنید. حالا چیزهایی که مثلاً انگور را مثال آورده برای این است که مقداری با تصورات ما که مادی است و در عالم جسمانی زندگی می‌کنیم قابل‌فهم‌تر شود.

عباسقلی‌زاده: من می‌توانم این موضوع را وسط بحث بگویم؟ ببینید در نظر بگیرید جنت یا بهشتی که در قرآن در موردش صحبت می‌شود، مراحل مختلف یا دنیاهای مختلف را بیان می‌کند. اما آنجایی که به دنیایی می‌رسد که می‌خواهد ترسیم و تصویر کند، تصویرهای همه بر اساس نیازهای اولیه بشر مذکر است. خوردن، آشامیدن، سکس داشتن، اینها نیازهای اولیه بشر است، ولی شما می‌بینید که در تمام قرآن وقتی می‌خواهد روی نیازهای اولیه بحث کند، لحن صریحش با مردان است؛ یعنی بله در تفسیر باید بگردیم دنبال اینکه برای زن چیزی پیدا کنیم.

الهی: چطور می‌فرمایید برای مردان؛ نگفته که یا ایهاالرجال…

عباسقلی‌زاده: می‌آید و حورالعین را به طور عام [می‌گوید]؛ شاید برخی مفسرین می‌گویند حور شامل مرد و زن می‌شود با وجود اینکه اصلاً اسم مؤنث است، بگوییم بله ما قبول داریم و حورالعین اصلاً زن یا مرد، ولی موقعی که می‌خواهد به بکارت برسد، یا موقعی که می‌خواهد به مشخصات بدنی برسد، هیچ‌وقت نمی‌گوید حورالعینی که مثلاً عضله‌های مردانه‌ای دارد و برای لذت شما در نظر گرفته شده. می‌آید و مشخصات بدنی را در مورد زنان می‌گوید. آنجا که به غلمان می‌رسد، مشخصات پسربچه‌هایی را مطرح می‌کند که وقتی الان نگاه می‌کنیم به جهان امروز، به نظر می‌آید آدم‌هایی همجنس‌گرا هستند و باز هم آنها باید لؤلؤ مکنون باشند، یعنی باز هم باید دست نخورده باشند.

من نمی‌دانم چرا باید در قرآن اگر که واقعاً ما می‌گوییم فقط بحث فرهنگی است، تأکید باید روی مردانه بودن بهشت باشد.

من نکات شما را از آقای الهی به این شکل می‌پرسم که شما خودتان به همسر فرعون یا مادر عیسی اشاره کردید. زنان یا همسر کسی هستند، یا مادر کسی هستند، یا دختر پیامبر اسلام هستند که اشاره شده در قرآن که جایگاه ویژه‌ای در بهشت دارند. ولی این طور که خانم عباسقلی‌زاده مطرح می‌کنند، خطاب عامی که در مورد توصیف بهشت برای مردان شده، اینکه شما به بهشت می‌روید و حورالعین در انتظار شماست، همسرتان اگر مؤمن باشد با شما به بهشت می‌آید؛ یعنی در بهشت هم چند همسری همچنان حاکم است؛ این خطاب در مورد زنان به این شکل وجود ندارد. شما می‌فرمایید به تفسیرها باید مراجعه کرد و قرآن را به شکل دیگری خواند…

الهی: نه خانم حیدری، من نمی‌گویم باید به تفسیرها مراجعه کرد، اصلاً می‌گوید صریح قرآن؛ در قرآن می‌گوید مؤمنین و مؤمنات، یا کلمه انسان را به کار برده، نمی‌گوید که انسان و انسانه! از آن طرف هم نگفته یا ایهاالرجال؛ شما ای مردان.. و کلمه رجل را به کار ببرد. می‌گوید یا ایهاالذین آمنوا، برای اینکه قرآن به لغت عربی نازل شده، و بایستی به هر حال آن قوانین زبان عربی را در ادبیات قرآنی در نظر بگیریم.

مثلاً شما اگر وارد یک منزل شوید که یک عده خانم‌ها و یک عده آقایان نشسته‌اند، می‌گویید سلام علیکم. درست است که علیکم در واقع ضمیر مذکر است ولی از نظر لغت عرب این طور است که می‌گویند زن و مرد اگر قاطی نشسته باشند، ضمیر تغلیب را به کار می‌برید، ولی معنی آن این نیست که فقط دارد به آقایان سلام می‌کند، به خانم‌ها هم سلام می‌کند.

آقای الهی مرا مجبور می‌کنید که نص صریح آیه را برای شنوندگان‌مان البته به فارسی بگویم: سوره رعد، آیه ۲۳، می‌گوید همسر دنیوی انسان مؤمن در آخرت نیز زنش خواهد بود به شرط اینکه ایمان داشته باشد. انسان مؤمن اینجا مرد است و همسر به این دلیل که زن اوست، اگر که مؤمن باشد، می‌تواند همراه او باشد. یعنی یک امتیازی داده می‌شود که همسرت را می‌توانی با خودت ببری، و انسان مؤمن در اینجا مرد است.

الهی: نه نگاه کنید، حالا شما وقتی که به کلیت نگاه می‌کنید اولاً اگر زن نخواهد به بهشت برود که کسی مجبورش نکرده…

نه باید از شما پرسید اگر زن شوهرش جهنمی باشد چه باید بکند؟

الهی: حالا به عکس باشد چه؟ اگر فرض کنیم خانمی با ایمان باشد و شوهرش مثلاً بی‌ایمان باشد. در این صورت معلوم است دیگر، خانم وارد بهشت می‌شود.

عباسقلی‌زاده: ببینید اینها در روایات هست، از حضرت رسول سؤال شده این سؤال‌هایی که کردید و ایشان هم فرموده‌اند که اگر بهشتی نباشد، آنجا می‌روی و شوهر دیگری انتخاب می‌کنی. ببینید من اصلاً متعجبم که بهشت چرا باید با این بزرگی که انسان دارد، کوچک باشد برای کسی، که فقط فکر این باشد که آیا من می‌روم زن و بچه‌ام هم با من می‌آیند؟ من دارم به جای جدیدی می‌روم میوه به اندازه کافی هست، زن به اندازه کافی هست؟ آیا تمرکز قرآن باید بر این باشد؟ آیا خطاب باید فقط متوجه غریضه بشری باشد؟

الهی: شما دارید کوچکش می‌کنید، خود قرآن که می‌گوید عرضها کعرض السماوات و الارض، خالدین فیها ابداً؛ یعنی نه محدودیت مکانی دارد، نه محدودیت زمانی دارد، نه محدودیت از نظر لذت‌ها دارد، و همه چیز مطلق است.

عباسقلی‌زاده: ببینید برای همین می‌گویم که وقتی صحبت از بهشت می‌شود، خطاب به مرد است. آن دوره در جهان عرب که می‌خواهد جهانگشایی کند و چشمش به دنیاست و به یک انسان دنیوی است.

الهی: این برداشت شماست البته...

عباسقلی‌زاده: صحبت بر این است که در قرآن وقتی می‌خواهد سماوات و ارض را مطرح کند، یا سراج را مطرح کند، می‌بینید که چقدر جهان بشری یا جهان اصلاً عظیم است. ولی به محض آنکه می‌خواهد تصویر شود، تصویرها کوچک و مردانه می‌شود. این مسئله نشان می‌دهد که آن بهشتی که توصیف می‌شود، بهشت یک مرد سرباز جنگی است و همین الان هم اگر کسانی که برای حملات تروریستی می‌روند و خودشان می‌کشند، مثل داعش و غیره برای انیکه به «شهادت» برسند، آنها هم نگاه‌شان به بهشت و حورالعین همین است.

الهی: خب آنها که وارد جهنم می‌شوند. جهال مردم ربطی به نورانیت و هدایت قرآن ندارد. برای آنها که کج‌فکر هستند و از بیماری قلبی نفاق رنج می‌برند، مشکل مشکل آنهاست. حالا [پیروان] داعش که به اسم بهشت این طور فکر می‌کنند و بلافاصله وارد جهنم می‌شوند. این مشکل بدفهمی آنهاست برای اینکه بهشتی که دارالسلام است و خانه صلح است و ما می‌بینیم که قرآن می‌گوید فمن یعمل مثقال ذره خیراً یره، و شراً یره. بهشت تجسم اعمال ماست. چطور می‌شود که از طریق خونریزی و خشونت و خیانت و جنگ‌افروزی و ظلم و جنایت کسی بتواند آن بهشت را بسازد؟

آقای الهی من اینجا پرسش دیگری از شما دارم. از خیر و شر صحبت کردید، این جزو پرسش‌های کسانی که تردید می‌کنند یا نقد می‌کنند هست که برخی از آنچه در این جهان شر شمرده می‌شود، در بهشت به عنوان پاداش و به عنوان خیر یادآوری شده که وجود خواهد داشت. مثلاً شراب که در این جهان حرام است و پرسش اینجاست که چطور در بهشت حلال و طهورا و گوارا می‌شود.

الهی: البته اینها دو مقوله کلاً جداگانه است. در خود امریکا هم می‌گویند اگر شراب خوردی رانندگی نکن. شما نمی‌توانی رانندگی کنی اگر مشروب بخوری برای اینکه این مشروب فعالیت‌های مغزی شما را مختل می‌کند و حالت شرانگیز سرطان‌آور زایل‌کننده‌ای برای آگاهی شماست. ولی اگر شما نوشیدنی دیگری باشد که شادی‌آفرین باشد و آگاهی شما را زیادتر کند و سلامتی شما را افزایش دهد، درست است که هر دوی اینها نوشیدنی هستند، ممکن است در ظاهر هم به هر دو بگوییم شراب که به لغت عربی یعنی نوشیدنی، ممکن است که به هر دوی اینها خمر گفته شود، این خمر دنیوی که قرآن در آینده ۹۵ از سوره مائده می‌گوید رجس من عمل الشیطان، ولی از آن طرف در سوره محمد یا سوره انسان شراباً طهورا یک نوشیدنی شادکننده است که ربطی به مایعات مسمومیت‌آور و مست‌کننده و فسادآور ندارد.

عباسقلی‌زاده: این زبان، من باز هم بر می‌گردم به مسئله زبان قرآن و اینکه مجموعه بحث‌هایی که ما می‌بینیم در مورد فضای بهشت است یا در مورد حوری و غلمان و اینهاست، به میزان بحث‌های دیگری که برمی‌گردد به بشریت، برمی‌گردد به صلح خیلی کم است ولی آن فرهنگ مردسالاری که ما در این چهارده قرن اخیر داشتیم، از روحانیت گرفته تا مفسران و متکلمان، تا همین الان مردانی که از ایران به سوریه می‌روند تا بجنگند، به داعش هم کار ندارم، همه اینها آن اسطوره‌ای که از بهشت دارند، همان اسطوره حداقلی جسمانی غریزی است.

یعنی باور بشر در این چهارده قرن به خاطر خدمت روحانیت جامعه ما اصلاً تغییر نکرده، و الان هم ماهیت سیاسی پیدا کرده.

خانم عباسقلی‌زاده اجازه بفرمایید که چون به دقایق پایانی برنامه می‌رسیم آقای الهی شما هم می‌توانید یک جمع‌بندی کوتاهی از نظر خود یا پاسخ احتمالی به خانم عباسقلی‌زاده داشته باشید.

الهی: بله البته همان‌طور که عرض کردم ایشان فرهنگ مردم را با فرهنگ قرآن قاصی می‌کنند. قرآن در واقع کلیاتی را توضیح می‌دهد و این مشکل مغز ما و فهم ماست از این مسائل. اینکه مسئله زن و مرد، در دنیای ما هم هنوز مسئله مردسالاری مطرح است ولی آنچه که مهم است ما اگر می‌خواهیم راجع به بهشت درک درستی پیدا کنیم، همه آیات را باید نگاه کنیم و من اصلاً اعتقاد ندارم که مسئله مردسالاری در قرآن مطرح است. ما شاید به خاطرذ ضمایر و لغت عربی دچار اشتباه می‌شویم.