مرگ ابراهیم رئیسی در میانه دوره ریاست‌جمهوری‌اش، موجب آغاز روند برگزاری انتخابات زودهنگام ریاست‌جمهوری در ایران شده است.
این برای چندمین بار است که نظام سیاسی ایران پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ با چنین وضعیتی مواجه می‌شود.
پیشتر مرگ روح‌الله خمینی در سال ۱۳۶۸ و انتخاب رئیس‌جمهور وقت به مقام رهبری، موجب شده بود که دوره دوم ریاست جمهوری علی خامنه‌ای دو ماه کوتاه‌تر شود.
خامنه‌ای در مردادماه آن سال بلافاصله پس از انتخاب رئیس‌جمهور جدید از مقام ریاست جمهوری استعفا داد. با این حال، از زمان مرگ خمینی تا انتخابات ریاست‌جمهوری، کفیلی برای ریاست‌جمهوری انتخاب نشد و علی خامنه‌ای همزمان هم رئیس‌جمهور و هم رهبر موقت بود.
همچنین در سال ۱۳۶۰ عزل ابوالحسن بنی‌صدر و با فاصله چند ماه، کشته شدن محمدعلی رجایی، موجب شده بود این دو رئیس‌جمهور نتوانند دوران ریاست جمهوری خود را به پایان برسانند.
ایران در چه وضعیتی قرار دارد؟
مرگ ابراهیم رئیسی در زمانی رخ داده که اعتراضات فزاینده‌ای در داخل ایران بر سر مجموعه‌ای از بحران‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی وجود دارد.
از نظر سیاسی، جمهوری اسلامی به تازگی انتخاباتی با مشارکت بسیار پایین مردمی را برگزار کرد که نشان‌دهنده بی‌اعتمادی اکثریت مردم ایران به صندوق‌های رای است.
همچنین از نظر اقتصادی، گرانی‌ها و تورم فزاینده زندگی روزمره را برای ایرانیان دشوار کرده است.
مقامات جمهوری اسلامی به دلیل برنامه هسته‌ای مورد مناقشه تهران و تعمیق روابط نظامی با روسیه در جریان جنگ اوکراین با فشارهای بین‌المللی روبه‌رو هستند.
همچنین در عرصه نظامی، جنگ غزه، تنش‌ها میان جمهوری اسلامی و اسرائیل را افزایش داد.
چه کسی رئیس‌جمهور موقت شده است؟
بر اساس اصل ۱۳۱ قانون اساسی جمهوری اسلامی، «در صورت فوت، عزل، استعفاء، غیبت یا بیماری بیش از دو ماه رئیس‌جمهور و یا در موردی که مدت ریاست جمهوری پایان یافته و رئیس‌جمهور جدید بر اثر موانعی هنوز انتخاب نشده و یا امور دیگری از این قبیل، معاون اول رئیس‌جمهور با موافقت رهبری، اختیارات و مسئولیت‌های وی را بر عهده می‌گیرد.»
اکنون محمد مخبر معاون اول رئیس‌جمهور ایران، از سوی علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی با مأموریتی جدید مواجه شده است.
خامنه‌ای روز دوشنبه در پیامی نوشت که مخبر طبق اصل ۱۳۱ قانون اساسی در مقام مدیریت قوه مجریه قرار می‌گیرد.
او به این ترتیب، با جانشینی و ریاست‌جمهوری موقت مخبر موافقت کرد.
بیشتر در این باره: محمد مخبر، جانشین موقت ابراهیم رئیسی، کیست؟سخنگوی شورای نگهبان گفته است که از همان روز یکشنبه، «که این اتفاق پیش آمد، موارد لازم به معاون اول رئیس جمهور گفته شد و اداره امور توسط ایشان انجام می‌شود.»
در حالی که روز یکشنبه هنوز خامنه‌ای جانشینی مخبر را تأیید نکرده بود، او تأکید کرد: «از دیروز این فرآیند آغاز شده است.»
اکنون روند انتخابات بعدی چیست؟
بر اساس اصل ۱۳۱ قانون اساسی جمهوری اسلامی، پس از آن که معاون اول رئیس‌جمهور، اختیارات و مسئولیت‌های ابراهیم رئیسی متوفی را بر عهده گرفت، «شورایی متشکل از رئیس مجلس و رئیس قوه قضائیه و معاون اول رئیس‌جمهور موظف است ترتیبی دهد که حداکثر ظرف مدت پنجاه روز رئیس‌جمهور جدید انتخاب شود.»
هادی طحان نظیف سخنگوی شورای نگهبان نیز روز دوشنبه ۳۱ ارديبهشت بر اجرای این قانون تاکید کرد.
او گفت: «هیچ خللی به‌دلیل کمبود قانون وجود ندارد و فرایند طبق قانون طی خواهد شد.»
نظیف به اظهارات یک روز قبل خامنه‌ای اشاره کرد که وقتی هنوز جسد رئیسی پیدا نشده بود، گفته بود: «ملت ایران نگران و دلواپس نباشند، هیچ اختلالی در کار کشور به وجود نمی‌آید.»
محمدصالح جوکار، رئیس کمیسیون امور داخلی و شوراها در گفت‌وگو با خبرگزاری برنا گفت: «با توجه به اینکه یکسال از مدت خدمت دولت سیزدهم باقی مانده است این سوال بوجود آمده است که رئیس جمهوری که انتخاب می‌شود برای دوره یکساله خواهد بود یا چهارساله.»
او افزود: «دراین زمنیه قانون سکوت ندارد و رئیس جمهور برای دوره چهارساله انتخاب می‌شود.»
موضوع مشارکت مردم در انتخابات آینده ریاست‌جمهوری در ایران یک موضوع اساسی است زیرا تجربه انتخابات پیشین نشان داد که مردم در شرایط فعلی چندان رغبتی برای حضور در انتخابات ندارند.
چه کسانی احتمالاً نامزد انتخابات خواهند شد؟
مرگ رئیسی، فرصت را برای دو جناح به اصطلاح «اصولگرا» و «میانه‌روها» برای معرفی نامزدهای خود فراهم می‌کند.
در میان اعضای دولت کنونی جمهوری اسلامی، احتمال نامزدی محمد مخبر از همه بیشتر است، زیرا او ۵۰ روز فرصت دارد که خود را در مقام شخص دوم کشور نشان دهد.
مخبر در دهه هشتاد با فعالیت در بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی در حلقه نهادهای زیرمجموعه دفتر رهبر جمهوری اسلامی رشد کرد و اعتماد رهبر جمهوری اسلامی به خود را همراه دارد.
محمدباقر قالیباف، رییس کنونی مجلس شورای اسلامی از دیگر نامزدهای احتمالی خواهد بود.
او پیشتر چندین بار تلاش کرده بود تا با نامزدی در انتخابات ریاست‌جمهوری به این مقام دست یابد، اما هر بار به دلایلی ناکام شد.
بیشتر در این باره: از رانت خلبانی تا جنجال سیسمونیدر درون مجلس، قالیباف با مخالفانی در جناح اصولگرا مواجه است و ممکن است افشاگری‌ها علیه او به قصد جلوگیری از نامزدی در انتخابات ریاست‌جمهوری بیشتر شود.
در میان میانه‌روها، حسن روحانی و محمدجواد ظریف می‌توانند از نامزدهای احتمالی باشند.
اما به تازگی شورای نگهبان صلاحیت روحانی را در انتخابات مجلس خبرگان رهبری رد کرده و روحانی نیز در نامه‌ای شدیدا به این موضوع اعتراض کرد.
پیش از روحانی، شورای نگهبان همچنین صلاحیت علی لاریجانی رئیس پیشین مجلس شورای اسلامی در انتخابات پیشین ریاست جمهوری را رد کرده بود.
علی لاریجانی پس از رد صلاحیتش در انتخابات، چندین بار از شورای نگهبان خواست که دلایل رد صلاحیتش را به صورت عمومی اعلام کند، ولی این شورا تنها در نامه‌ای محرمانه مواردی را به او اطلاع داد که پس از مدتی، متن آن در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد.
بیشتر در این باره: حسن روحانی: با کیفرخواست شورای نگهبان رؤسای جمهور آینده دیگر آزادی سیاسی ندارندهمچنین پیش‌بینی می‌شود ظریف نیز با دشواری‌هایی شبیه حسن روحانی و لاریجانی در شورای نگهبان روبه‌رو شود.
همچون رأی‌گیری‌های پیشین، انتظار می‌رود نامزدهای حاشیه‌ای مثل محسن رضایی، فرمانده پیشین سپاه پاسداران نیز حضور یابند.