در طول تاریخ بشر، به‌ویژه از زمانی که جامعه جهانی مدرن شد، جنگ‌ها همواره قربانیان پنهان بسیار بیشتری از تلفاتِ آشکار داشته‌اند و اکنون در قرن ۲۱ که پیوستگی جامعه بین‌المللی بسیار گسترده و پیچیده‌تر شده، بر تعداد این قربانیان نیز افزوده خواهد شد. جنگ اوکراین نیز از این قاعده مستثنا نخواهد بود.
دور تازهٔ تحریم‌هایی که اتحادیه اروپا و بلوک غرب تلاش می‌کند علیه اقتصاد و صنایع روسیه اعمال کند، برای نخستین بار نفت و مشتقات نفتی و البته بزرگترین بخش‌های بانکی این کشور را در بر می‌گیرد.
بخش دیگری از این تحریم‌ها شامل ممنوعیت فعالیت تجاری شرکت‌های روس و بلاروس در اروپا خواهد بود؛ مجموعه‌ای از تحریم‌ها که در ظاهر ارتباطی به محصولات غذایی و کشاورزی ندارد، اما در واقع طی یک سال آینده می‌تواند جهان را با مشکل جدی تأمین غذا مواجه کند.
زنجیرهٔ کشاورزی در جهانی که باید شکم بیش از هشت میلیارد نفر را سیر کند، به‌شدت به کودهای شیمیایی وابسته است؛ کودهایی که خود محصولات ثانوی نفت و گاز و صنایع معدنی هستند.
۲۵درصد از کل محصول برنج، ۱۷درصد از روغن پالم، ۱۰درصد از گندم و بیش از ۳۰درصد از غلاتی که در دنیا در سال ۲۰۲۰ تولید شده، بدون کود شیمیایی از دست می‌رود. البته این تنها نتیجهٔ نخستین سال است و در صورتی که زمین‌های کشاورزی و باغات با فقر دریافت کود طی چند سال روبه‌رو باشند، وضعیت از این نیز بدتر خواهد شد.
حال پرسش این است که نقش روسیه و بلاروس در این میان چیست؟ برای رسیدن به پاسخ درست باید بدانیم که دو شرکت اصلی این کشورها در حوزهٔ تولید کودهای شیمایی چه ویژگی‌هایی دارند. اورال‌کالی بزرگترین شرکت روسی تولید کودهای شیمیایی محصولات خود را بیش از ۶۰ کشور جهان صادر می‌کند و ۱۱ هزار کارمند دارد و بلاروس‌کالی نیز ۹۰ کشور جهان را در فهرست خریداران خود ثبت کرده است.
پتاس، چالشی قابل‌حل
در سال ۲۰۲۰ میلادی، روسیه ۲۰ درصد و بلاروس ۱۷درصد از پتاس مورد نیاز دنیا را تولید کرده‌اند. با این‌که بزرگترین تولیدکننده پتاس دنیا کاناداست، اما بزرگترین صادرات متعلق به روسیه و بلاروس (در مجموع) بوده که حذف ناگهانی آن از بازار برای کشورهایی که توان تولید ندارند و به‌ویژه در نیم‌کرهٔ فقیرتر زمین هستند، یک کابوس به‌حساب می‌آید.
تولید گندم، برنج، انگور و غلات بیشترین وابستگی را به این کود دارد، اما می‌توان امیدوار بود که با توجه به بازگشت بخش عمده‌ای از پتاس غلات به خاک (پس از برداشت) با افزایش تولید کانادا و آمریکا و چین، بتوان از بروز مشکلات بزرگ طی دو تا سه سال آینده جلوگیری کرد. اما این امیدواری نیازمند این است که این تولیدکنندگان حاضر به ارائهٔ محصول خود به قیمت روسیه و و بلاروس باشند.
اوره، فرصتی برای ایران
نزدیک به ۴۰درصد از محصولات کشاورزی جهان متکی به اوره هستند. این کود شیمیایی که در بدن انسان و حیوانات نیز تولید می‌شود، برای گندم، ذرت و مرکبات اهمیت حیاتی دارد.
شرکت آکرون گروپ روسیه بزرگترین تولیدکنندهٔ اورهٔ جهان است. این محصول یکی از نخستین خروجی‌های پالایش گاز است و تعجبی ندارد که روسیه به‌عنوان بزرگترین تولیدکنندهٔ گاز در این حوزه رتبه نخست را داشته باشد. درواقع روس‌ها چند سالی است که بر صدر لیست صادرکنندگان اورهٔ جهان ایستاده‌اند و قطر در رتبهٔ دوم با ۵.۵ میلیون تُن صادرات همچنان دو میلیون تن از آن‌ها عقب‌تر است.
چین نیز باوجود مصرف نجومی خود توانسته به صادرات ۶.۴ میلیون تُن برسد و در جایگاه سوم بایستد اما جایگزین کردن بیش از هفت میلیون تُن اورهٔ روسیه به‌هیچ‌وجه آسان نخواهد بود.
نکتهٔ جالب در این موضوع این‌جاست که در سال ۲۰۱۹ میلادی، ایران پس از روسیه، اندونزی، هند و پاکستان در رتبهٔ پنجم تولید اورهٔ جهان قرار داشته و حتی آمریکا پس از ایران جای گرفته است، اما باتوجه به تحریم‌های همه‌جانبه‌ای که سیاست‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی برایش به ارمغان آورده، نتوانسته هیچ جایگاهی در صادرات جهان به دست بیاورد.
در واقع در آن سال دولت روحانی به‌طور پی‌درپی اعلام می‌کرد که بخش صادرات پتروشیمی جایگزین درآمدهای ارزی نفتی شده، اما در نهایت نتوانست دلارهای به‌دست‌آمده از صادرات را از پتروشیمی‌هایی که خوراک گاز سوبسیددار دریافت کرده بودند به‌طور کامل باز پس بگیرد، و با افزایش شدید قیمت ارز در بازار تهران، سود تمام این صادرات مخفی به جیب‌های مخفی واریز شد.
اگر تهران به‌جای بده‌بستان با مسکو به این عقلانیت می‌رسید که روابط خود را با جهان آزاد عادی سازد، می‌توانست از این فرصت برای به دست آوردن جایگاه جهانی در بازار اوره بهره بگیرد.
در حوزهٔ آمونیاک نیز وضعیت مشابهی حاکم است. روس‌ها ۲۳درصد از صادرات آمونیاک جهان را در اختیار دارند و جایگزین کردن آن تنها شاید طی چند سال توسط ایران و قطر ممکن باشد، که البته ایران از این معادله نیز بیرون است.
در مجموع روسیه بزرگترین صادرکنندهٔ کود در دنیاست. ۲۳درصد از آمونیاک، ۱۰ درصد از فسفات، ۱۶درصد اوره و ۲۱درصد از صادرات پتاس در کل جهان متعلق به روسیه است. این کشور رتبهٔ نخست صادرات کودهای نیتراته را نیز در اختیار دارد و با افزودن بلاروس به این فهرست می‌بینیم که تحریم این دو کشور چه مشکل عظیم غذایی‌ای در زمین ایجاد خواهد کرد.
تمامی این نیازمندی‌ها و بستگی‌ها به روسیه و بلاروس طی دو دههٔ اخیر و پس از فروپاشی شوروی کمونیستی روی داده است. غرب با این تصور که می‌تواند با ایجاد پیوندهای اقتصادی بلوک شرق را مانند چین به عضویت تجارت جهانی درآورد و از رفتارهای خارج از چارچوب آن بکاهد، عرصه را به روی تولیدات آن‌ها گشود و هم‌زمان خود و دیگر کشورهای جهان را به محصولاتی وابسته کرد که امروز ناگزیر است دوباره زیر چتر تحریم ببرد.
در کنار تمامی موارد ذکرشده، باید در نظر بگیریم که صادرات غلات و محصولاتی مانند روغن‌های نباتی از اوکراین نیز برای سال‌های آینده خارج از دسترس خواهد بود.
نظرات نویسندگان در یادداشت‌ها لزوماً بازتاب دیدگاه رادیو فردا نیست.
