با گذشت بیش از دو سال از آغاز تهاجم روسیه به اوکراین، پیامدهای این جنگ مدتی است که به کتابخانه‌های اوکراین و همچنین کتابخانه‌های برخی کشورهای دیگر اروپایی کشیده شده است.
در اینجا به پنج نکته درباره اهمیت کتاب‌ها و کتابخانه‌ها در جنگ اوکراین پرداخته می‌شود:
۱. زبان، بهانه‌ای برای تهاجم روسیه
کشیده شدن اختلافات جنگ اوکراین به حوزه کتاب و به ویژه زبان و ادبیات از پیامدهای بهانه‌ای است که حکومت روسیه برای تهاجم به اوکراین از آن استفاده کرد.
روسیه با این بهانه که قصد دارد از روس‌زبان‌های شرق اوکراین دفاع کند، به تهاجم خود یک «جنبه هویتی» داد و این مسئله، از ابتدا اختلافات را میان روس‌زبان‌ها و اوکراینی‌زبان‌های اوکراین تشدید کرد.
در واقع، پوتین تنوع زبانی در اوکراین را به رسمیت نمی‌شناسد و زبان روسی را بخشی از هویت اوکراینی نمی‌داند.
اما تصمیم ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه برای آن چه «دفاع از روس‌زبان‌ها» خواند، بدون سابقه نبود.
در دوران امپراطوری روسیه و سپس شوروی سابق، اوکراین تحت تسلط زبانی مسکو قرار داشت و زبان اوکراینی به مدت دهه‌ها سرکوب می‌شد.
روسی‌سازی اجباری در اوکراین موجب شد که تاراس شفچنکو شاعری که اکنون «شاعر ملی اوکراین» خوانده می‌شود، جایی در کشورش نداشته باشد و به سن‌پترزبوگ تبعید شود.
در دهه ۱۹۳۰، بسیاری از هنرمندان و روشنفکران اوکراینی به زندان یا اعدام محکوم شدند.
در سال ۱۹۸۹، اوکراینی تنها زبان رسمی اوکراین اعلام شد اما هنوز بسیاری از مردم در اوکراین از جمله کی‌یف به زبان روسی سخن می‌گفتند.
به مرور دولت اوکراین، جایگاه بیشتری به زبان رسمی کشور داد، با این حال هیچ‌گاه روسی ممنوع نشد، چون دیگر روسی حرف زدن لزوما به معنای طرفداری از روسیه نبود.
ویکتوریا نیکولنکو زبان‌شناس اوکراینی می‌گوید که پروپاگاندای روسیه، دفاع از زبان روسی را به عنوان دلیلی برای تهاجم این کشور به اوکراین معرفی می‌کند، در حالی که فقط بهانه‌ای نادرست بود و مداخله نظامی روسیه در نهایت تأثیری معکوس بر وضعیت زبان روسی داشت.
به گفته این زبان‌شناس، اکنون بسیاری از اوکراینی‌های روس‌زبان به آموختن اوکراینی روی آورده‌اند و تلاش می‌کنند بیشتر از فرهنگ روسی فاصله بگیرند.
۲. بمباران کتابخانه‌های اوکراین توسط ارتش روسیه
از زمان آغاز تهاجم روسیه به اوکراین، تعدادی از کتابخانه‌های اوکراین هدف حملات هوایی روسیه قرار گرفته است.
بر اساس گزارشی که به تازگی منتشر شده، ۱۱ کتابخانه اوکراین بر اثر حملات روسیه تخریب شدند یا آسیب دیدند.
کتابخانه منطقه کی‌یف بیشترین آسیب را دیده‌اند به طوری که طی دو سال گذشته، چهار مرکز کتابخانی عمومی در این منطقه به طور کامل یا جزئی تخریب شدند.
در این مدت یونسکو، نهاد آموزشی، علمی و فرهنگی وابسته به سازمان ملل متحد در تلاش بوده تا با همکاری کشورهای منطقه نه تنها به حفظ کتابخانه‌ها بلکه به حفظ میراث فرهنگی در خطر اوکراین بشتابد.
یکی از این تلاش‌ها، اعزام هیأتی از یونسکو به کشورهای اوکراین و لهستان بوده تا در زمینه مبارزه با قاچاق کتاب و کالاهای فرهنگی در مرزها کنترل بیشتری صورت گیرد.
یونسکو همچنین متخصصان میراث فرهنگی و برخی از مجریان قانون از مجارستان، مولداوی، لهستان، رومانی، اسلواکی و اوکراین را آموزش داده تا فرآیندهای شناسایی و رهگیری آثار مسروقه بهبود یابد.
حملات روسیه به کتابخانه‌های اوکراین، دولت کی‌یف را نیز بر آن داشته تا بایگانی و مخازن کتابخانه ملی اوکراین را که یکی از کتابخانه‌های بزرگ جهان به شمار می‌رود، هر چه سریع‌تر دیجیتالی کند.
۳. سرقت آثار ادبی روسیه از کتابخانه‌های اروپا
در ماه‌های اخیر، گزارش‌های متعددی از سرقت نسخه‌هایی از آثار نویسندگان روس از کتابخانه‌های کشورهایی چون لهستان و کشورهای حوزه بالتیک و حتی فرانسه منتشر شد.
یکی از نویسندگانی که اثارش در اروپا سرقت شده بود الکساندر پوشکین بود که در میان نویسندگان قرن نوزدهم روسیه، به عنوان یک چهره ملی‌گرا شناخته می‌شود.
سارقان که میلیون‌ها دلار به کتابخانه‌های اروپا خسارت وارد کردند، نسخه‌های جعلی را جایگزین نسخه‌های اصلی کرده بودند.
انگیزه این سرقت‌ها رسما مشخص نشد، اما پیشتر خبرگزاری فرانسه گزارش داده بود که ارزش آثار نویسندگان کلاسیک روس از زمان شروع جنگ اوکراین، به دلیل افزایش احساسات ملی‌گرایانه روس‌ها، بیشتر شده و رد پای مسکو در این میان دیده می‌شود.
۴. سرکوب نویسندگان روس منتقد تهاجم روسیه
روسیه در جریان تهاجم خود به اوکراین، فقط به اوکراینی‌ها حمله نکرده، بلکه روس‌های منتقد خود به ویژه نویسندگان روس منتقد تهاجم کرملین را نیز سرکوب کرده است.
در تازه‌ترین نمونه، لیودمیلا اولیتسکایا، رمان‌نویس ۸۱ ساله روس را که در تبعید در آلمان زندگی می‌کند، به عنوان «عامل خارجی» طبقه‌بندی کرد.
چندی قبل نیز بوریس آکونین نویسنده سرشناس روس که از یک دهه پیش در تبعید در بریتانیا زندگی می‌کند، در کشورش به عنوان «عامل خارجی» طبقه‌بندی شد.
اقدامات مسکو علیه خانم اولیتسکایا و آقای آکونین که آثارشان در جهان مورد استقبال قرار گرفته، نمادی از سرکوب گسترده روسیه است که اکنون هنرمندان و نویسندگان روس را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.
از نظر این نویسندگان جنگ اوکراین فقط به مردم این کشور آسیب نمی‌رساند، بلکه مردم روسیه نیز قربانی آن می‌شوند.
اولیتسکایا بهانه پوتین برای جنگ‌افروزی مبنی بر دفاع از روسی‌زبانان اوکراینی را بارها زیر سؤال برده و گفته که زبان روسی نیاز به این جنگ ندارد.
این نویسنده برخلاف ادعای کرملین، بر این باور است که تهاجم روسیه علیه اوکراین، فرهنگ دو کشور را که پیشتر مرزی مبهم داشت، از یکدیگر به طور کامل جدا می‌کند: «گوگول اوکراینی و همزمان یک نویسنده بزرگ روس بود».
۵. محدودیت‌ها برای آثار روسی در اوکراین
از همان ابتدای تهاجم روسیه، حساسیت‌ها به آثار روسی در اوکراین ایجاد شد.
در ماه مه ۲۰۲۲، چند ماه پس از آغاز تهاجم، الکساندرا کووال، رئیس مؤسسه کتاب اوکراین، از حذف آثار به گفته او «تبلیغاتی» یا «ضد اوکراینی» صحبت کرد.
به تازگی نیز روزنامه لوموند، مهمترین روزنامه چاپ فرانسه، گزارشی را درباره جمع‌آوری کتاب‌های نویسندگان بزرگ روس، همچون پوشکین، داستایفسکی و تولستوی از کتابخانه‌های اوکراین منتشر کرده است.
بر اساس این گزارش، از زمان آغاز تهاجم روسیه به اوکراین، آثار نویسندگان مطرح روس، یکی یکی از قفسه‌های اکثر کتابخانه‌های اوکراین جمع‌آوری شده‌اند.
کارمندان کتابخانه‌های اوکراین که مثل دیگر کارمندان کتابخانه‌ها در سراسر جهان علاقه‌مند به کتاب و ادبیات هستند، این اقدام را نه از سر میل شخصی، بلکه به دلیل آن چه «میهن‌دوستی» خوانده شده، انجام می‌دهند.
اما این گرایشات میهن‌دوستی فقط در این کارمندان افزایش نیافته، بلکه گزارش‌ها حاکی است که مردم اوکراین نیز تمایل بیشتری به خواندن آثار نویسندگان خود اوکراین پیدا کرده‌اند.
اولگا ماتیوخینا مدیر کتابخانه شهرداری دنیپرو، شهری با یک میلیون نفر جمعیت در جنوب شرقی اوکراین، در گفت‌وگو با لوموند این پدیده را تایید کرده است.
او گفته که در دوره شوروی سابق جوانان علاقه زیادی به رمان‌های روسی چون جنگ و صلح، اثر لئو تولستوی داشتند اما، در حال حاضر، تردیدهایی در مورد این اثر در آنان به وجود آمده و از خود می‌پرسند که آیا این متن از امپراتوری روسیه تجلیل می‌کند یا نه؟
مدیر کتابخانه شهرداری دنیپرو گفته که این کتابخانه مانند دیگر کتابخانه‌های سراسر اوکراین دستورهای رسمی را برای حذف نویسندگان حامی تهاجم روسیه یا برتری این کشور از قفسه‌های کتابخانه‌ها دریافت کرده است. این دستور در چارچوب وضعیت نظامی موجود صادر شده است.
مدیر شصت ساله کتابخانه دنیپرو گفته که هیچ کس نمی‌تواند تعهد به کشورش را نادیده بگیرد اما حذف کتاب از کتابخانه برای هر فرد تحصیلکرده کار دشواری است.
او گفته که هیچ جنگ دیگری مثل جنگ اوکراین، عرصه ادبیات و کتاب را چنین به میدان جنگ تبدیل نکرده بود.
این جنگ به مجسمه‌ها نیز کشیده شده است.
خبرگزاری فرانسه به تازگی گزارش داده که در لویو، شهری بزرگ در غرب اوکراین، مجسمه والنتینا ترشکوا، فضانورد روس و اولین فضانورد زن، آسیب دیده است.
مقابله با مجسمه‌ها در اوکراین چیز جدیدی نیست. در دهه ۱۹۹۰ در این کشور هزاران مجسمه از جمله مجسمه کسانی که انقلاب بلشویکی را جشن می‌گرفتند، سرنگون شدند.
موج جدید در سال ۲۰۱۴ زمانی که روسیه شبه‌جزیره کریمه اوکراین را به خاک خود ضمیمه کرد آغاز شد و پس از تهاجم روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲ این پدیده بار دیگر شدت گرفت.
سال گذشته، اوکراین قانون «استعمارزدایی» را تصویب کرد که هدف آن تغییر نام خیابان‌ها و حذف بناهای تاریخی مرتبط با مسکو بود.
اما این کار مثل برداشتن کتاب‌ها، در اوکراین مخالفانی هم دارد.
آندری گودیک، سرپرست یک کارگروه منطقه‌ای مسئول بناهای تاریخی، این اقدامات را «ایدئولوژیک» توصیف کرده ولی با این حال، با اشاره به تلاش‌های اوکراین در سال‌های گذشته برای جذب در اتحادیه اروپا گفته است: «ما با روسیه تاریخ مشترکی داریم، اما آینده مشترکی نداریم.»
