حدود دو هفته پیش دولت آمریکا به کنگره آن کشور اعلام کرد که ایران به تعهدات خود بر مبنای برجام پایبند است. این اعلام که هر نود روز برای انکه تحریم های هسته‌ای اعمال نشود لازم است. اما پس از این نامه دولت به کنگره، گزارش‌های متعددی منتشر شد که حاکی از آن بود که دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا، از انتشار این تأییدیه برای دومین بار از زمان روی کار آمدنش راضی نیست.
آقای ترامپ پیش و پس از انتخابش به مقام ریاست جمهوری بارها توافق اتمی گروه پنج به علاوه یک با ایران را یکی از بدترین توافق‌های تاریخ خوانده و در روزهای اخیر از جمله به روزنامه وال استریت جورنال گفته است که اگر تنها بر عهده او بود، عدم تعهد ایران به برجام را ۱۸۰ روز پیش اعلام می‌کرد.
یکی از مسائلی که رئیس‌جمهور آمریکا و اطرافیانش در طول این ماه‌ها بر آن تأکید کرده‌اند این است آنها می‌خواهند برجام بسیار سفت و سخت اجرا شود. حال خبرگزاری آسوشیتدپرس به نقل از برخی مقام‌هایی که نامشان فاش نشده می‌گوید دولت آمریکا از عنصر بازرسی استفاده خواهد کرد تا رویکردی جدی‌تر در زمینه اجرای برجام اتخاذ کند و همچنین در صدد مذاکره مجدد درباره برخی مسائلی است که به عنوان اشکالات برجام می‌بیند. ایده‌هایی که به گزارش آسوشیتدپرس، توماس شانون، معاون وزیر خارجه آمریکا، هفته پیش در جریان نشست کمیسیون برجام در وین، با همتایان اروپایی خود در میان گذاشته است.
این گزارش می‌افزاید سناتور جمهوری‌خواه باب کورکر هم روز چهارشنبه در یک نشست به موضوع دسترسی به «تأسیسات متعدد» ایران اشاره کرده، و افزوده است که آمریکا نمی‌خواهد که مقصر برهم زدن برجام شناخته شود چون می‌خواهد متحدانش را به همراه داشته باشد.
موضوع بازرسی از تأسیساتی که پیشتر اعلام نشده بودند یا در زمره پایگاه‌های نظامی ایران می‌گنجند در همه این سال‌ها موضوع تنش بود. پرونده معروف «جنبه احتمالاً نظامی برنامه هسته ای ایران» یا همان «پی‌ام‌دی»، و دسترسی به سایت پارچین، تا زمان بسته شدن این پرونده در حدود یک سال و نیم پیش و قبل از اجرایی شدن برجام، یکی از داغ‌ترین موضوعات پیرامون برنامه هسته‌ای ایران بود. ایران در طول این سال‌ها بارها گفته بود که تأسیسات نظامی‌اش، غیرقابل دسترسی است و در نهایت بازدید مدیرکل آژانس و نمونه‌برداری بازرسان این نهاد از پارچین تحت شرایط ویژه‌ای انجام شد.
منتقدان امروز برجام می‌گویند پرونده «پی‌ام‌دی» به دقت بررسی و بسته نشد و همچنان سوالاتی باقی مانده، که دولت دونالد ترامپ باید پیگیر آنها باشد. از جمله این منتقدان اولی هاینونن است که پیشتر معاون مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی بوده است و به رادیوفردا می‌گوید:
«پرونده پی ام دی به صورت واقعی بسته نشد. آن یک تصمیم سیاسی بود. شورای حکام هر چیزی که می‌خواهد می‌تواند اعلام کند. اما هنوز سؤال‌هایی وجود دارد که پاسخ داده نشده و برای بستن پرونده اقداماتی صورت گرفته که خلاف روند معمول آژانس بوده است.»
آقای هاینونن از جمله به برخی موارد در گزارش پایانی آژانس در زمینه «پی‌ام‌دی» اشاره می کند. مثلاً اشاره مختصر آژانس به پیدا کردن دو تکه اورانیوم که این نهاد در آن زمان نوشته بود که شواهد کافی برای ادامه تحقیق درباره آنها وجود نداشت. اما این مقام پیشین آژانس می‌گوید، این نهاد باید در این زمینه تحقیقات بیشتر انجام می‌داد، سؤالات بیشتری را از مقام‌های ایرانی می‌پرسید و یا نمونه‌برداری بیشتری در آن مکان می‌کرد. آقای هاینونن می‌گوید:
«مشکل همینجاست. این کاری است که به نظرم دولت آمریکا در تلاش برای انجام آن است، اینکه تلاش کند به عقب برگردد و زمینه‌ای که در دوران مذاکرات ایجاد شده بود را درست کند.»
اما همه تحلیلگران حوزه هسته‌ای و خلع سلاح با این رویکرد موافق نیستند؛ از جمله داریل کیمبال مدیر اجرایی بنیاد کنترل سلاح در واشنگتن است که می‌گوید برجام در زمینه بازرسی، نگاه به آینده دارد و نه گذشته:
«هدف بند مربوط به بازرسی ویژه در برجام، این نبود که درخواست بازرسی کنیم تا نگرانی‌ها در زمینه پارچین را بار دیگر مطرح کنند. این بند درباره فعالیت‌هایی است که شاید امروز در جریان و مغایر با برجام باشد.»
آقای کیمبال می‌افزاید:
«بازرسی ویژه در برجام قید شد تا تخلف احتمالی ایران در تأسیسات نظامی‌اش، شناسایی و از آن جلوگیری شود. و این به خاطر فعالیت‌هایی بوده که ایران بیش از یک دهه پیش در زمینه نظامی انجام داده است. اما این بند برای این در نظر گرفته نشده که یک بهانه دروغین پیدا کنیم که بگوییم ایران همکاری نمی‌کند یا بازدید از تأسیسات نظامی‌اش را نمی‌پذیرد.»
آسوشیتدپرس در گزارشی که در این زمینه نوشته آورده است که آمریکا باید شواهد کافی داشته باشد تا بتواند درخواست بازدید از یک تأسیسات ایران را بدهد. اولی هاینونن هم که اکنون مشاور ارشد بنیاد دفاع از دمکراسی‌هاست معتقد است باید دلیلی برای بازرسی وجود داشته باشد و می گوید:
«برجام مربوط به همه سرزمین ایران است و همه کشور موضوع بازرسی آژانس است البته اگر آنها دلیلی برای بازرسی داشته باشند. هیچ منطقه حفاظت شده‌ای نباید وجود داشته باشد که آنها بتوانند مانع بازرسی آژانس شوند، اما نباید فراموش کنیم که بازرسان باید دلیلی برای بازرسی داشته باشند.»
حال که ایران و پنج به علاوه یک حدود دو سال است برنامه جامع اقدام مشترک را در اختیار دارند، روند دادن دسترسی و انجام بازرسی، سازوکار مشخص و در عین حال پیچیده‌ای دارد و تنها با درخواست یک کشور، مثلاً آمریکا، شدنی نیست.
بندهای ۷۴ تا ۷۸ برجام در بخش تعهدات هسته‌ای، به موضوع دسترسی یا بازرسی پرداخته و راه‌های مختلف رفع نگرانی‌ها در زمینه فعالیت‌های ایران مطرح شده است. در بند ۷۸ آمده است در صورتی که راه‌های جایگزین بازرسی پاسخگوی نگرانی‌ها نبود، و تا دو هفته پس از درخواست آژانس ایران موافقت نکرد، این موضوع در کمیسیون برجام باید مطرح شود و ۵ عضو از ۸ عضو آن که ایران هم یکی از آنهاست، در طول هفت روز بعد باید با درخواست بازرسی موافقت کنند تا انجام شود. در صورت این موافقت، ایران تا سه روز فرصت دارد تا اقدامات لازم در این زمینه را انجام دهد.
