«بنیاد دفاع از دمکراسی‌ها» اخیراً در گزارشی به واکنش اوکراین به اقدامات «فاقد شفافیت» جمهوری اسلامی در رابطه با پرونده فاجعۀ سرنگونی هواپیمای مسافری اوکراینی اشاره داشته است.
این بنیادِ مستقر در واشینگتن که خود را یک موسسۀ تحقیقاتی غیرحزبی و متمرکز بر امنیت ملی و سیاست خارجی ایالات متحده معرفی می‌کند، احتمال داده که پرونده پرواز مرگبار سال گذشته که با موشک‌های سپاه پاسداران جمهوری اسلامی سرنگون شد، به دیوان بین‌المللی دادگستری ارجاع شود.
رادیو فردا در گفت‌وگو با دیلان گرِسیک، تحلیل‌گر روابط دولتی بنیاد دفاع از دمکراسی‌ها در واشینگتن، تازه‌ترین تحولات در پرونده فاجعۀ سرنگونی پرواز «پی اِس ۷۵۲» را جویا شده است.
آقای گرسیک، روند پرونده پرواز ۷۵۲ را چطور می‌بینید؟
بگذارید تصویری از وضعیت داشته باشیم؛ در ساعات اولیۀ صبح هشتم ژانویه ۲۰۲۰ ، پرواز «پی اس ۷۵۲» از مقام‌های هواپیمایی کشوری و نظامی ایران، اجازۀ پرواز یافت. دقایقی پس از پرواز، یک واحد دفاع هوایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی این هواپیمای مسافری را با دو موشک زمین به هوا هدف گرفت و ۱۷۶ تن کشته شدند.
تحولات بسیاری در ۱۵ ماه گذشته در جریان بوده، همین اخیراً در فوریه یک مقام حقوق بشر ملل متحد نامه‌ای منتشر کرد که در دسامبر ۲۰۲۰ به ایران فرستاده بود، و در آن موارد نقض حقوق بشر و نیز پرسش‌های مهم بی‌پاسخ را برجسته کرده بود.
ماه گذشته در مارس، ایران گزارش تحقیقات نهایی‌اش را درباره پرواز ۷۵۲ منتشر کرد که اظهار نتایج گزارش اولیه‌ای بود که ر ژوئیۀ ۲۰۲۰ ارائه شد و البته به تازگی یک دادستان نظامی ایرانی حکم جلب ۱۰ فرد را در ارتباط با سرنگونی هواپیما اعلام کرد.
واکنش بین‌المللی به گزارش جمهوری اسلامی چه بوده است؟
در اواسط ماه مارس، جمهوری اسلامی طبق الزامات سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی «ایکائو» که یک نهاد ملل متحد است، گزارش خود را منتشر کرد؛ روایت رسمی ایران مدعی است سرنگونی هواپیما نتیجۀ یکسری خطاهای انسانی بوده است.
با در نظر داشتن همه واکنش‌ها؛ آنهایی که به طور دقیق این گزارش را دیده و پرونده را دنبال کرده‌اند، در درجۀ اول مقامات اوکراین و کانادا، البته خانواده‌های قربانیان و نیز برخی مقامات ملل متحد، یافته‌های این گزارش را کاملاً قاطعانه رد کرده‌اند.
وزیران خارجه و حمل و نقل کانادا در بیانیه مشترکی گفتند به نظر می‌رسد گزارش ناقص و فاقد مدارک یا شواهد محکم است، و حتی شورای ایمنی حمل و نقل کانادا که اداره‌ای فنّی است در مورد گزارش اظهار نظر کرد و گفت به طور واقعی هیچیک از دلایل اصلیِ مسئلۀ پرتاب موشک‌ها را توضیح نمی‌دهد.
در اوکراین، وزیر خارجه گفت، گزارش ایران اقدامی برای مخفی کردن علل حقیقی سرنگونی هواپیما بود و البته خانواده‌ها واکنش شدید علیه این گزارش داشته‌اند. از این رو کسانی که گزارش را دیده‌اند، کاملاً قاطعانه گزارش نهایی ایران را رد کرده و پرسش‌هایی دارند که منتظرند پاسخ داده شوند.
اشاره کردید که جمهوری اسلامی به تازگی صدور حکم جلب عده‌ای را در ارتباط با سرنگونی هواپیمای مسافری اوکراینی اعلام کرد. چه کسانی فکر می‌کنید جلب شده‌اند و درباره این احکام جلب چه دانسته شده؟
دقیقاً روشن نیست چه کسانی جلب شده‌اند، مقامات جمهوری اسلامی جزئیات بسیار کمی در مورد این احکامِ جلب ارائه کرده، و گزارش‌های رسانه‌ای مبتنی بر اظهارات دادستان نظامی تهران است که از کارش کنار می‌رود. با این همه جمهوری اسلامی هنوز این افراد را معرفی و نقش‌شان در سرنگونی هواپیما را روشن نکرده یا سمت‌شان در سلسلۀ فرماندهی را توضیح نداده است. حتی جمهوری اسلامی توضیح نداده چه اتهاماتی طرح شده است.
از این رو درست مانند شهروندان اوکراین و کانادا، و مقاماتی این کشورها که گزارش ایران را زیر سؤال برده‌اند، واکنش آنها به این احکامِ جلب، این بوده که از نظرشان، ایران در این رابطه نیز فاقد شفافیت بوده است.
جامعۀ بین‌المللی چطور باید به اظهارات دادستان نظامی تهران مواجه شود؟
خب نمی‌توانم درباره انگیزه‌ها و زمان‌بندی این اظهارات صحبت کنم، فکر می‌کنم قابل توجه است که این خبر همان روز درج شد که مذاکره‌کنندگان وارد وین شدند تا آنچه را که گفت‌وگوهای غیرمستقیم یا مقدماتی درباره برنامه هسته‌ای ایران خوانده شده آغاز کنند. با این همه فکر می‌کنم مهم است که بدانیم ایران در واقع در نتیجۀ این عدم شفافیتِ قابل ادراک، به نوعی خودزنی دست زده است.
مقامات ایرانی پیشتر اعلام کرده‌اند هزینه‌های پرواز که شرکت‌های هواپیمایی خارجی برای استفاده از آسمان ایران پرداخت می‌کنند در سال گذشته به طور قابل توجهی کاهش یافته و فکر نمی‌کنم غیرمعقول باشد که این شرکت‌های هواپیمایی خارجی همچنان در نبود اصلاحات روشن یا تلاش‌های شفاف‌ساز دیگر، به طور بالقوه حریم هوایی ایران را دور بزنند.
در این چند مسئله متفاوت ایفای نقش می‌کنند، ولی اگر تا روشن شدن کامل علل سرنگونی پرواز ۷۵۲، هواپیماهای تجاری فضای هوایی ایران را به رسمیت نشناسند، جای تعجب نییست.
چگونه مقامات ایالات متحده چطور با این مسئله مواجه شدند؟ گزارش‌ها حاکی است نماینده ویژه ایالات متحده برای ایران «راب مالی» با مقامات اوکراین درباره این پرونده صحبت کرده است.
مشخص نیست چه تعاملاتی در پشتِ صحنه در جریان است، گرچه همانگونه که اشاره کردید در ۲۴ مارس وزارت خارجۀ اوکراین روایتی از گفت‌وگوی معاون وزیر خارجۀ اوکراین با رابرت مالی، فرستاده ویژه ایالات متحده ارائه کرد.
بر این اساس در این مکالمه آنها به چند نکته قابل توجه اشاره کردند، از جمله تضمینِ حمایت ایالات متحده از اوکراین و از این رو فکر می‌کنم از هر جهت، اوکراینی‌ها و کانادایی‌ها تاکنون همکاری کرده‌اند، و منتظرند ببینند چقدر ایالات متحده پیش می‌رود. این قطعاً نکته مورد توجهی است که چقدر مقامات ایالات متحده به طور خاص در این مسئله با شرکا و متحدان بین‌المللی‌شان تعامل خواهند داشت.
در فاجعۀ مرگبار سرنگونی هواپیمای مسافری اوکراینی ۱۷۶ تن قربانی شدند. خانواده‌های قربانیان برای دادخواهی بسیار کوشیده‌اند. چه کاری می‌تواند و باید انجام شود تا به سوی پاسخگویی حقیقی در این پرونده مؤثر واقع شود؟
هم خانواده‌ها در مطالبه پاسخ‌ها بسیار استوار بوده‌اند، و هم دولت‌های اوکراین و کانادا، و اینجا فرصت‌هایی برای پیگیری سیاستی مشترک وجود دارد. اول فکر می‌کنم مکالمۀ رابرت مالی نقطۀ آغازی است اما دولت بایدن می‌تواند علناً حمایت خود از کانادا و اوکراین را بازگو کند. این دولت‌ها گزارش‌ها و بیانیه‌هایی صادر کرده و به گونه‌ای سیاستی را که قصد دارند با تکیه بر توافقات کلیدی بین‌المللی دنبال کنند مشخص کرده‌اند، از جمله کنوانسیون سال ۱۹۷۱ مونترال.
من منتظرم دولت بایدن علناً حمایت خود را اعلام کند و این مسئله را به اولویتی در تعاملات خود با همتایان اوکراینی و کانادایی‌شان تبدیل کند.
دوم اینکه، ایالات متحده و متحدانش می‌توانند بیشتر مسئله را در سطح بین‌المللی پیش ببرند که شامل شورای امنیت و شورای حقوق بشر ملل متحد می‌شود. نماینده کانادا در شورای حقوق بشر پیشتر اظهاراتی درباره این مسئله داشت و این زمینه‌ای است که قطعاً عرصه سیاست‌گذاری و تحرکات بیشتر باشد. نامه گزارشگر ویژه؛ نامه ۴۵ صفحه‌ای که بر قوانین بین‌المللی مرتبط با این پرونده تکیه داشت، یقیناً خطِ پایهِ گام‌های دیگر در چارچوب سیستم ملل متحد را به دست می‌دهد.
و در آخر، مقامات کانادایی از جمله همین تازگی، نخست‌وزیر «جاستین ترودو» از ایران به خاطر ادامۀ عدم شفافیت و پاسخگویی‌اش انتقاد کرده‌اند. این به دنبال گزارش دسامبر ۲۰۲۰ دولت کاناداست که به طور واقعاً چشمگیری روایت رسمی ایران و رسیدگی‌اش به پرونده را به چالش گرفته بود.
از این رو تعجب نمی‌کنم اگر کانادا به همکاری نزدیک با اوکراین ادامه دهد و مدافع پیشبرد این پرونده در سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی باشد.
با نگاه به پیش، چه تحولاتی را می‌توان در این پرونده انتظار داشت؟
دو تحول کلیدی از نگاه من وجود دارد؛ اول اینکه کانادا یک تیم آزمایش و ارزیابی پزشکی قانونی تشکیل داده و حالا این، دوباره به دنبال بررسی گزارشی است که ایران ارائه کرد. این تیم قرار است گزارش خود را در هفته‌های آینده صادر کند و فکر می‌کنم این گزارش امیدوارانه به دریافت جزئیات بیشتری از موضوع از نگاه کانادا و خانواده‌ها، و تلاش برای کشف پاسخی برای برخی از پرسش‌های بی‌جواب بیانجامد.
دوم، روندی در ارتباط با توافق‌های بین‌المللی در جریان است؛ یکی که نام بردم؛ کنوانسیون مونترال، که روندی پیچیده و طولانی است. هرچند سفیر اوکراین در کانادا «آندری شِوچِنکو» به تازگی اشاره کرد که دولتش حتی نزدیک‌تر به گرفتن تصمیمی برای آغاز مذاکرات رسمی برای آغاز روندی که می‌تواند به دیوان بین‌المللی دادگستری بیانجامد. این گامی است که مورد تأیید خانواده‌هاست و به نظر می‌رسد کانادا احتمالاً آن را تأیید و با اوکراین کار خواهد کرد.
اینها دو تحولی است که ممکن است انتظارش را داشته باشیم.
