هفته گذشته متن کامل کتاب «چهار مقاله و تعليقات»، اثر ماندگار نظامی‌عروضی سمرقندی، بر اساس نسخه علامه قزوينی و با تصحیح و توضیحات دکتر محمد معین، حدود ۴۰ سال پس از آخرین چاپ آن، منتشر شد.
چهار مقاله نظامی‌عروضی که از پرآوازه آثار ادب کلاسیک فارسی و از منظر نثر و زبان از نمونه‌های درخشان سبک خراسانی است، در سال‌های ۵۵۱ و ۵۵۲ هجری قمری تالیف شده است.
چهار مقاله یا مجمع‌النوادر، چنان که از نام آن پیدا است، در چهار فصل با عنوان‌های دبیری، شاعری، طب و نجوم تنظیم شده و نظامی‌عروضی در این ۴ فصل اطلاعات دوران خود را در باره موضوع‌های کتاب همراه با داستان‌های تاریخی با نثری زیبا، زبانی موجز و فشرده و در ساختاری جذاب و پرکشش تنظیم کرده است.
بخش‌هایی از چهارمقاله نمونه‌هایی درخشان از نثر فنی دیوان‌سالاران سبک خراسانی را به دست می‌دهند. گذشته از گلستان سعدی، که پس از سبک خراسانی تالیف شد، نثر سبک خراسانی یا نخستین سبک زبان دری را غنی‌ترین و درخشان‌ترین دوران نثر فارسی کلاسیک می‌دانند.
روانی، سادگی، زیبایی،فشردگی، توانایی تصویر سازی، قابلیت‌های گزارشی، امکانات روایت گری و پرهیز از تصنع و بازی‌های زبانی، نثر سبک خراسانی را از زبان و نثر منشیانه و مغلق دوران‌های بعدی متمایز می‌کند.
چهارمقاله نظامی‌عروضی گرچه با تاریخ بیهقی، متعالی ترین نمونه سبک خراسانی، برابری نمی‌کند اما از آثار با ارزش این سبک است.
نظامی‌عروضی در بخش اول کتاب در باب دبیری، حساسیت حرفه دبیری را به دورانی که درباریان و ارتشیان اغلب بی سواد و دبیران نه فقط کاتبان که مدیران جامعه بودند، توضیح داده و در ۱۰ حکایت تاریخی اهمیت و تاثیر حرفه دبیری را تصویر می‌کند.
فصل دوم کتاب در باب شاعری، شعر را نه از منظر منتقد و ادیب، که از منظر دیوان سالاری می‌نگرد که دغدغه اصلی او تنظیم رابطه شعر و قدرت و شاعران و دربارها است.
فصل‌های سوم و چهارم کتاب در باب طب و نجوم به مقدمات اشتغال به دو حرفه ای می‌پردازد که در قرون وسطای شیوه تولید آسیایی ایران نقش و کارکردی مهم داشتند.
داستان‌های تاریخی که در ۴ فصل چهارمقاله روایت می‌شوند، گوشه‌هایی از تاریخ ایران را تصویر می‌کنند. برخی از داستان‌های چهارمقاله چون داستان بیمار بوعلی سینا الهام بخش آثار درخشانی شدند که از آن جمله به بازآفرینی عرفانی این داستان با عنوان داستان کنیزک و سلطان در فصل اول مثنوی می‌توان اشاره کرد.
چهارمقاله اندکی پس از نگارش خود به یکی از پرآوازه ترین آثار ادبی ایران بدل شد. ۶۰ سال پس از نگارش این کتاب محمد عوفی در لباب الباب از آن چون اثری مشهور یاد می‌کند.
احمد بن عمربن علی سمرقندی در اواخر قرن پنجم هجری قمری در سمرقند چشم به جهان گشود. در سال‌های ۵۰۴-۵۰۶ به خراسان رفت و با عمر خيام، ریاضی‌دان و سراینده بهترین رباعیات در شعر فارسی و امير معزی، قصیده سرای مشهور دوران خود دیدار کرد.
نظامی‌عروضی دبیر دیوان ملوک آل شنسب یا ملوک غوری بود و کتاب چهارمقاله را به یکی از حاکمان این سلسله تقدیم کرد و در سال ۵۶۰ هجری قمری درگذشت.
دکتر محمد معین، مصحح چهارمقاله، که در ۱۲۹۷ متولد و ۱۳۵۰ درگذشت، از برجسته‌ترین ادیبان، محققان و استادان دانشگاه بود. در تالیف لغتنامه با علی اکبر دهخدا همکاری داشت و پس از مرگ دهخدا، به وصیت او، کار بزرگ او را به پایان برد و خود فرهنگ معین را تالیف کرد که از معتبرترین فرهنگ‌های زبان فارسی است.
ازآثار دکتر محمد معین می‌توان به فرهنگ ۵ جلدی و فرهنگ یک جلدی معین، حافظ شیرین سخن، فرهنگ دستور زبان فارسی، مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات پارسی، روزشماری در ایران باستان، قاعده‌های جمع در زبان فارسی، اسم مصدر- حاصل مصدر و اضافه در زبان فارسی، شماره هفت و هفت پیکر نظامی، حکمت اشراق و فرهنگ ایران، دو رساله در باره امیر خسرو دهلوی و نصیرالدین طوسی، لغات فارسی ابن سینا، دو کتاب برگزیده نثر و برگزیده شعر فارسی و تصحیح و شرح دانشنامه علایی ابن‌سینا، چهار مقاله نظامی‌عروضی سمرقندی، جامع الحکمتین ناصر خسرو، قصیده ابوالهیثم، برهان قاطع محمدحسین بن خلف تبریزی، جوامع الحکایات سدید الدین محمد عوفی و عبهر العاشقین روزبهان بقلی شیرازی اشاره کرد.
چهار مقاله نظامی‌عروضی که از پرآوازه آثار ادب کلاسیک فارسی و از منظر نثر و زبان از نمونه‌های درخشان سبک خراسانی است، در سال‌های ۵۵۱ و ۵۵۲ هجری قمری تالیف شده است.
چهار مقاله یا مجمع‌النوادر، چنان که از نام آن پیدا است، در چهار فصل با عنوان‌های دبیری، شاعری، طب و نجوم تنظیم شده و نظامی‌عروضی در این ۴ فصل اطلاعات دوران خود را در باره موضوع‌های کتاب همراه با داستان‌های تاریخی با نثری زیبا، زبانی موجز و فشرده و در ساختاری جذاب و پرکشش تنظیم کرده است.
بخش‌هایی از چهارمقاله نمونه‌هایی درخشان از نثر فنی دیوان‌سالاران سبک خراسانی را به دست می‌دهند. گذشته از گلستان سعدی، که پس از سبک خراسانی تالیف شد، نثر سبک خراسانی یا نخستین سبک زبان دری را غنی‌ترین و درخشان‌ترین دوران نثر فارسی کلاسیک می‌دانند.
روانی، سادگی، زیبایی،فشردگی، توانایی تصویر سازی، قابلیت‌های گزارشی، امکانات روایت گری و پرهیز از تصنع و بازی‌های زبانی، نثر سبک خراسانی را از زبان و نثر منشیانه و مغلق دوران‌های بعدی متمایز می‌کند.
چهارمقاله نظامی‌عروضی گرچه با تاریخ بیهقی، متعالی ترین نمونه سبک خراسانی، برابری نمی‌کند اما از آثار با ارزش این سبک است.
نظامی‌عروضی در بخش اول کتاب در باب دبیری، حساسیت حرفه دبیری را به دورانی که درباریان و ارتشیان اغلب بی سواد و دبیران نه فقط کاتبان که مدیران جامعه بودند، توضیح داده و در ۱۰ حکایت تاریخی اهمیت و تاثیر حرفه دبیری را تصویر می‌کند.
فصل دوم کتاب در باب شاعری، شعر را نه از منظر منتقد و ادیب، که از منظر دیوان سالاری می‌نگرد که دغدغه اصلی او تنظیم رابطه شعر و قدرت و شاعران و دربارها است.
فصل‌های سوم و چهارم کتاب در باب طب و نجوم به مقدمات اشتغال به دو حرفه ای می‌پردازد که در قرون وسطای شیوه تولید آسیایی ایران نقش و کارکردی مهم داشتند.
داستان‌های تاریخی که در ۴ فصل چهارمقاله روایت می‌شوند، گوشه‌هایی از تاریخ ایران را تصویر می‌کنند. برخی از داستان‌های چهارمقاله چون داستان بیمار بوعلی سینا الهام بخش آثار درخشانی شدند که از آن جمله به بازآفرینی عرفانی این داستان با عنوان داستان کنیزک و سلطان در فصل اول مثنوی می‌توان اشاره کرد.
چهارمقاله اندکی پس از نگارش خود به یکی از پرآوازه ترین آثار ادبی ایران بدل شد. ۶۰ سال پس از نگارش این کتاب محمد عوفی در لباب الباب از آن چون اثری مشهور یاد می‌کند.
احمد بن عمربن علی سمرقندی در اواخر قرن پنجم هجری قمری در سمرقند چشم به جهان گشود. در سال‌های ۵۰۴-۵۰۶ به خراسان رفت و با عمر خيام، ریاضی‌دان و سراینده بهترین رباعیات در شعر فارسی و امير معزی، قصیده سرای مشهور دوران خود دیدار کرد.
نظامی‌عروضی دبیر دیوان ملوک آل شنسب یا ملوک غوری بود و کتاب چهارمقاله را به یکی از حاکمان این سلسله تقدیم کرد و در سال ۵۶۰ هجری قمری درگذشت.
دکتر محمد معین، مصحح چهارمقاله، که در ۱۲۹۷ متولد و ۱۳۵۰ درگذشت، از برجسته‌ترین ادیبان، محققان و استادان دانشگاه بود. در تالیف لغتنامه با علی اکبر دهخدا همکاری داشت و پس از مرگ دهخدا، به وصیت او، کار بزرگ او را به پایان برد و خود فرهنگ معین را تالیف کرد که از معتبرترین فرهنگ‌های زبان فارسی است.
ازآثار دکتر محمد معین می‌توان به فرهنگ ۵ جلدی و فرهنگ یک جلدی معین، حافظ شیرین سخن، فرهنگ دستور زبان فارسی، مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات پارسی، روزشماری در ایران باستان، قاعده‌های جمع در زبان فارسی، اسم مصدر- حاصل مصدر و اضافه در زبان فارسی، شماره هفت و هفت پیکر نظامی، حکمت اشراق و فرهنگ ایران، دو رساله در باره امیر خسرو دهلوی و نصیرالدین طوسی، لغات فارسی ابن سینا، دو کتاب برگزیده نثر و برگزیده شعر فارسی و تصحیح و شرح دانشنامه علایی ابن‌سینا، چهار مقاله نظامی‌عروضی سمرقندی، جامع الحکمتین ناصر خسرو، قصیده ابوالهیثم، برهان قاطع محمدحسین بن خلف تبریزی، جوامع الحکایات سدید الدین محمد عوفی و عبهر العاشقین روزبهان بقلی شیرازی اشاره کرد.
