چندین سال است که طوفان‌های گرد و غبار، بسیاری از مناطق جنوبی و غربی کشور را در می‌نوردد، هزاران تن ذارت ریز از بیابان‌های عربستان، عراق، سوریە، یمن و کویت، بر گسترە وسیعی از شهرهای ایران فرو می‌ریزد و مشکلات عمدەای را به وجود آوردە است.
ذرات خاک به دلیل وزش باد از نواحی خشک و کم آب وارد جو شده و طوفان گرد و غبار ایجاد می‌کند.
گرد و غبار بر اثر دلایل مختلفی چون دخالت‌های بشری در استفاده غیرمنطقی از منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی، تخریب پوشش گیاهی، تضعیف خاک ناشی از فرایندهای کشاورزی و بعضی عوامل طبیعی مانند خشکسالی و تغییرات آب و هوایی روی می‌دهد.
طوفان‌های حاوی گرد و غبار حاصل فرسایش بادی خاک است. این طوفان‌ها به شیوه‌های مختلفی دسته‌بندی می‌شوند کە یکی از این روش‌ها، تقسیم‌بندی بر اساس نوع ذرات گرد و غبار است که بر این اساس طوفان‌ها به دو دسته تقسیم‌بندی می‌شوند؛ طوفان‌های ماسه‌ای، و طوفان‌های گرد و غبار.
به ذرات خاکی که از شش دهم میلی‌متر تا یک میلی‌متر قطر دارند، ماسە گفته می‌شود؛ در حالی که گرد و غبار یا Dust، ذرات کوچک‌تر از شش دهم میلی‌متر را شامل می‌شود. ولی عملاً فقط ذرات بسیار ریز کە زیر یک دهم میلی‌متر قطر دارند، به مدت طولانی به صورت معلق در هوا قرار می‌گیرند، و طوفان‌های گرد و غبار را ایجاد می‌کنند.
طبق گزارش متعدد کارشناسان، سرعت باد در مناطق بیابانی نقش مهمی در ایجاد گرد و غبار دارد. سرعت بیش از ۸ متر بر ثانیه، با وارد کرد ذرات ریز در جریان اتمسفری تولید گرد و غبار می‌کنند. این فرایند به عواملی چون زبری عناصر سطوح، رطوبت خاک، اندازه ذرات، پوشش گیاهی، بافت خاک، میزان چسبندگی ذرات خاک و پستی و بلندی‌های زمین وابستە است.
بیشتر در این باره: خوزستانِ همیشه پرآب چرا به فلاکت آبی دچار شد؟شدیدترین نوع گرد و غبار هنگامی است کە ذرات ریز دارای قطری بین ۵ صدم تا ۱ دهم میلی‌متر به میزان قابل توجهی توسط بادهای قوی که سرعتی بیش از ۱۵ متر بر ثانیه دارند، به سمت بالا حمل می‌شوند. این پدیده باعث غبارآلودگی کامل هوا و کاهش دید افقی به کمتر از هزار متر می‌شود. طوفان‌های گرد و غبار شدید، گاهی قابلیت رویت را تا حد صفر نیز کاهش می‌دهند.
طوفان‌های گرد و غبار و ریزگرد علاوه بر ذرات خاک، اغلب حاوی ذرات و مواد مختلف و متنوع دیگری نیز مانند فلزات سنگین هستند که می‌توانند ریزگردها را به پدیده‌هایی بسیار خطرناک از لحاظ آسیب به سلامت انسان‌ها، محیط زیست و محیط‌های شهری بدل کند. علاوە بر این تحقیقات نشان می‌دهد که در هر گرم از خاک بیابان، ۱۰ میلیون باکتری از ۱۰ هزار نوع مختلف زندگی می‌کنند. همچنین این یک گرم خاک می‌تواند حاوی یک میلیون قارچ باشد.
تغییر شرایط اقلیمی، بروز خشکسالی‌های متعدد و مدیریت نادرست منابع آب و خاک، کاهش پوشش گیاهی و همچنین بهره‌برداری ناپایدار و غیرعلمی از اراضی زراعی و مرتعی که عامل اصلی بروز آنها، ما انسان‌ها هستیم، از مهم‌ترین عوامل تشدید کنندە فرسایش خاک و به تبع آن بروز طوفان‌های گرد و غبار و ریزگرد در سال‌های اخیر شناخته شده‌اند.
منشأ گرد وغبار در ایران
بیش از ٣٠ درصد از مساحت کشور ایران را مناطق خشک و نیمه‌خشک در بر می‌گیرد. جنوب شرق ایران به عنوان یکی از مناطق اصلی گردوغبار در جهان شناخته شده است. مطالعات مربوط به فراوانی روزهای گردوغباری در کشور نشان می‌دهد که چاله‌های مرکزی ایران، بیشترین روزهای گردوغباری را دارند.
در سال‌های اخیر بادهای ۱۲۱ روزه در استان سیستان و بلوچستان به بیش از ۱۵۱ روز در سال افزایش یافته است. از طرف دیگر به دلیل مجاورت مناطق غرب و جنوب غربی کشور با بیابان‌های بزرگ کشورهای همجوار، روزهای گردوغبار در این مناطق نیز قابل توجه است. بیشتر طوفان‌های گردوغباری در این منطقه در تابستان و بهار رخ می‌دهند.
مطالعات متعدد منشأ اصلی گرد و غبار در نواحلی جنوب غرب ، غرب و شمال غرب کشور را مرتبط با کانون‌های خارجی عنوان کردەاند. در بعضی از گزارش‌ها عنوان شدە کە ٧٠ درصد این گرد و غبارها منشأ خارجی دارند.
بیشتر در این باره: تنگناهای زیست‌محیطی یک اقتصاد رانتیعامل اصلی بروز گرد وغبار در ایران باد شمال است. این باد که معمولاً بین ماه‌های فروردین تا شهریور فعال است، در شمال منطقه خاورمیانه شکل می‌گیرد و با گذر از کوه‌های ترکیه، سوریە و شمال عراق به بیابان‌های عراق وارد شده و از آنجا وارد ایران می‌شود. این باد با گذر از بیابان‌های کشورهای مختلف، به طوفانی از گرد و غبار تبدیل شده و سراسر منطقه را متأثر می‌سازد.
به طور کلی، محققین مهم‌ترین کانون‌های خارجی گرد و غبارهای نفوذی به ایران را به شرح زیر برشمرده‌اند: سه کانون در مرکز سوریه، یک کانون در مرز سوریه و عراق، چهار کانون در شمال عراق و حوزه رود فرات و یک کانون در مرکز عراق. منابع دیگر از دشت‌های شرقی و جنوب شرقی عربستان، بخش‌هایی از امارات متحده عربی، یمن و کویت و همچنین شمال آفریقا نیز به عنوان کانون‌های خارجی بروز گرد و غبار در ایران نام برده‌اند. این کانون‌ها در مجموع باعث بروز طوفان‌هایی از گرد و غبار می‌شوند. در سال‌های اخیر تعداد کانون‌های گرد و غبار در سوریە، عراق و عربستان تقریباً چهار برابر بیشتر شدە است.
بە تبع این افزایش تعداد روزهای کە شهرهای ایران درگیر این پدیدە هستند هم بیشتر شدە کە دلایل مختلفی از جملە تشدید خشکسالی‌ها، مدیریت غلط منابع آب در کشورهای منطقه، عدم رعایت حقابه‌های زیست‌محیطی، سرعت بیش از پیش بیابان‌زایی در منطقە، فقدان پوشش گیاهی و حتی نبود سنگریزه در خاک‌های منطقه و از سوی دیگر آشفتگی شدید خاک به دلایل مختلف از جمله تردد دام، تردد ماشین‌آلات صنعتی و جنگی زمینه را برای تشدید فرسایش بادی و شکل‌گیری طوفان‌های گرد غبار و تولید ریزگردها فراهم کرده است.
طبق گزارش خبرگزاری مهر، دبیر ستاد ملی مقابله با پدیده گرد و غبار کشور در رابطە با کانون‌های داخلی گفته است که ۲۳ استان کشور با مساحت ۳۵ میلیون هکتار منطقه غبارخیز بوده و با پدیده گرد و غبار روبه‌رو هستند.
در رابطە با خوزستان، در کنار عوامل فوق بایستی به این موضوع اشاره کرد که دشت‌های متعدد کوچک و بزرگی در این استان وجود دارند که به طور عمده از رسوبات آبرفتی و ریزدانه رودخانه‌های کرخه، کارون، دز، جراحی، هندیجان و شاخه‌های آنها پوشیده شده‌اند. این مناطق پتانسیل بالایی برای تبدیل شدن به کانون‌های فرسایش بادی و وقوع گرد و غبار را دارند.
روش‌های مقابلە با پدیدە گرد و غبار
برای مقابلە با این پدیدە ایجاد یک سیستم پایش منطقه‌ای ضروری است و بایستی بە آن توجە شود، کە این امر مستلزم همکاری کشورهای منطقە است.
بیشتر در این باره: خوزستانِ همیشه پرآب چرا به فلاکت آبی دچار شد؟همچنانکە اشارە شد دلیل اصلی وقوع پدیدە گرد غبار فرسایش بادی خاک است، لذا جلوگیری از فرسایش بادی خاک برای کاهش این پدیدە مؤثر است. برای این منظور روش‌های متعددی از جملە روش‌های بیولوژیک و مکانیکی وجود دارد.
در روش بیولوژیک حفظ و احیای پوشش گیاهی در اولویت قرار دارد کە نخست بایستی از تغییر کاربری مراتع جلوگیری و پوشش گیاهی خاک را تقویت کرد. در همین راستا حمایت و حفاظت از جنگل‌ها نیز نقشی مؤثر و مهم دارد. رعایت تعادل دام و مرتع هم از موارد مهم مقابلە با فرسایش خاک است کە رعایت و توجە بە آن ضروری است.
تأمین حقابەهای تالاب‌ها از موردهای ضروری مقابلە با پدیدە گرد و غبار است، چرا کە خشک شدن هر تالابی ظهور کانون جدید گرد و غبار را در پی خواهد داشت.
در رابطە با روش‌های مکانیکی نیز، در درجە اول روش‌های آبخیزداری برای مقابلە با فرسایش خاک دارای اهمیت هستند و باید در دستور کار قرار گیرد. استفادە از پوشش برای تثبیت تپە‌های شنی هم مهم است کە البتە در این رابطە به دلیل اثرات منفی مالچ نفتی بر محیط زیست استفادە از آن توصیە نمی‌شود.
ایجاد مزرعە بادی از دیگر روش‌های مکانیکی مقابلە با این پدیدە است. نصب نیروگاه‌های بادی می‌تواند سرعت باد را تبدیل به انرژی تجدیدپذیر برق کند و با این روش باد توانایی برای پخش ذرات گرد و غبار را از دست می‌دهد.
در خاتمە، باید تأکید کرد کە عدم تأمین حقابە طبیعت مشکلات فراونی را از جملە پدیدە گرد و غبار را در پی خواهد داشت. سدسازی‌های بی‌رویە در ترکیە و ایران، و انحراف آب، در تشدید این بحران منطقەای نقش دارند و ادامە این سیاست تهدیدی جدی برای محیط زیست منطقە، خصوصاً ایران است.
نظرات طرح شده در این نوشتار، الزاماً بازتاب دیدگاه رادیوفردا نیست.
یادداشت‌های دیگری از منصور سهرابی
آیا امنیت غذایی در ایران قربانی خودکفایی می‌شود؟آیا محصولات کشاورزی مصرف داخلی هم آلودگی سمی دارند؟دریاچه زریبار در خطر؛ راه‌حل‌های نجات چیست؟جامعە روستایی ایران؛ قربانی تغییر اقلیم و ناکارآمدی مدیریت سرزمینانتقال آب از زاب بە دریاچۀ ارومیە؛ درمانِ درد یا بی‌حاصل و دردسرِ آینده؟وضعیت کشاورزی ایران در ایام خشکسالی