تعدادی از متخصصان آب و محیط زیست ماه گذشته به اصفهان رفتند تا از نزدیک شرایط زایندهرود را بررسی کنند. این متخصصان و پژوهشگران ایرانی، آمریکایی و اروپایی در چند نشست تخصصی هم شرکت کردند و نظراتشان را درباره شرایط نابسامان زایندهرود اعلام کردند.
Your browser doesn’t support HTML5
یک خانه، یک زمین ۵۵؛ زایندهرود قربانی کشاورزی بی‌رویه
کشاورزی ناکارآمد مساله‌ای بود که برخی از این متخصصان بر آن تاکید داشتند که بخش زیادی از آب منطقه را به خود اختصاص داده است. هر چند که برخی مسئولان در منطقه می‌گویند، در حوضه زایندهرود در سال جاری ۴۷ درصد از سطح زیرکشت زمین‌های کشاورزی کاهش پیدا کرده است.
بیورن کلُوه، استاد دانشگاه اولو در فنلاند در رشته مهندسی منابع آب و محیط زیست، یکی از این متخصصان است که زایندهرود را در این سفر گروهی از نزدیک دیده و معتقد است منابع آب در این منطقه در حال هدررفتن است. او درباره وضعیت مدیریت منابع آب به برنامه محیط زیست رادیو فردا می‌گوید: «مدیریت آب، موضوع بسیار پیچیده‌ای است. این موضوع به مسایل مختلفی در جامعه مرتبط است و بسیار دشوار است که آب در یک کشور طوری مدیریت شود که همه راضی باشند و در عین حال مشکلی هم پیش نیاید.»
او توضیح می‌افزاید: «مدیریت آب به ویژه در منطقه بایر و نیمه‌خشکی مثل اصفهان، پیچیده‌تر است. در این مناطق مصرف بی‌رویه آب، پایین‌رفتن سطح آب‌های زیرزمینی به نوع کشاورزی و محصولات قابل کشت در منطقه وابسته است. همه اینها به نیازهای غذایی و درآمد یا دستمزد کشاورزان سیستم توسعه منطقه‌ای و سیاست‌های ملی و امنیت منطقه بستگی دارد. پس ساده نیست که بگوییم اصولا مدیریت آب در اصفهان، درست انجام می‌شود یا نه.»
عیسی کلانتری، دبیرکل خانه کشاورز و وزیر پیشین کشاورزی در گفت‌وگویی با روزنامه اعتماد گفته است در سال‌های اول دهه ۶۰ خورشیدی، فشارهای زیادی برای خودکفایی در محصولات کشاورزی به خصوص گندم وجود داشت. منابع آب هم مدیریت و صاحبی نداشت. وزارت نیرو مسئول بود ولی بی‌تفاوت بود. از طرفی علم آب پایین بود و همه جای کشور ذرت و چغندر و یونجه کشت شد که آب‌بری‌اش دو برابر غلات است. در واقع هم سطح زیر کشت افزایش یافت و هم الگوی کشت تغییر یافت.
حالا کارشناسان می‌گویند دست‌کم ۹۰ درصد محصولات کشاورزی در ایران از طریق آبیاری تولید می‌شود؛ یکی از بزرگ‌ترین دلایل بحران آب که گریبان کشور را گرفته است. از سوی دیگر کشاورزان آب‌های زیرزمینی را هم برداشت کردند.
برخی از متخصصان می‌گوید در این شرایط، کاهش مصرف آب با محدودکردن عرضه آب به بخش کشاورزی، گزینه عقلانی است. این کار عواقبی هم دارد چرا که باعث کاهش تولید محصولات کشاورزی منجر می‌شود و از جمله نیاز به بهبود و گسترش سیستم‌های آبیاری در سطح مزارع با قیمت مناسب برای آب دارد.
بیورن کلوه که متخصص هیدرولوژی یا آب‌شناسی و پژوهشگر ارشد در این زمینه در دانشگاه بیوفورسک در نروژ هم است، می‌گوید: «کمبود دانش در مدیریت آب در ایران وجود دارد اما به نظر من این فقط مشکل ایرانی‌ها نیست. مشکل اساسی در استفاده شدید و بی‌رویه از آب‌های زیزمینی است. این از ۵۰ یا ۶۰ سال پیش در دنیا به وجود آمد با روی‌کار آمدن دستگاه‌های پیشرفته پمپ آب بیشتر و شدیدتر شد. در بسیاری از مناطق، مردم واقعا متوجه نیستند که تا چه حد می‌توانند از آب‌های زیرزمینی استفاده کنند. اگر بخواهید چیزی را در این زمینه تغییر دهید، باید دخل و خرج و درآمد در منطقه تغییر کند و کشاورزان باید کار دیگری بکنند و اینها اصلا کار ساده‌ای نیست. »
او اضافه می‌کند: «در اصفهان آب‌های زیرزمینی به شدت مصرف شده است. در اصفهان هم از آب زایندهرود به شدت استفاده شده و هم آب‌های زیرزمینی برداشت شده. از طرفی سدسازی هم شده و از آن سد هم برای کشاورزی استفاده می‌شود.»
همین چند وقت پیش بود که مسئولان گفتند «زایندهرود زنده شد.» روش زنده‌شدن زایندهرود شاید تا حدی مصنوعی باشد. آب رهاسازی شده از سد زایندهرود که هر از چندی جشن و خوشحالی برای مردم اصفهان در کرانه رود می‌آورد. اما بیورن کلوه، پژوهشگر و استاد دانشگاه در زمینه مهندسی منابع آب می‌گوید: «باید بگویم که زایندهرود از دید من واقعا خشک شده و تالاب گاوخونی هم در انتهای آن، همین سرنوشت را پیدا کرده است. در حال حاضر، اصفهان هم مشکل کیفیت آب دارد و هم کمیت آب.»
متخصصان می‌گویند، نیاز به غذا، افزایش جمعیت و افزایش رشد اقتصادی به هم وصلند اما باید ارزش برخی از سیستم‌ها را که حیاتی‌تر هستند، درک کرد و آنها را به موقع و درست مدیریت کرد. وقتی کشاورزی، وزارت نیرو و صنعت هر کدام با معیارهای متفاوت آب برداشت می‌‌کنند، اولویت‌ها نادیده گرفته می‌شود. متخصصان می‌گویند، برنامه‌های علمی و تحقیقاتی در ایران کم نیست اما بر اساس سلیقه افراد و نوع مدیریت منطقه تغییر می‌کند و سیاست‌ها در کوتاه‌مدت عوض می‌شود.