امسال دولت جمهوری اسلامی جايزه کتاب سال را از ۱۵ سکه طلا به ۵۰ سکه افزايش داد و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی کوشيد تا با ذکر چند نام معتبر از ميان روشنفکران غيرحکومتی ، چون امير حسن چهل تن، عبدالله کوثری و مهدی سحابی در فهرست نامزدان و اعلام نام داوران در ۱۵ بهمن، روز اهدا ی جوايز، جايزه کتاب سال جمهوری اسلامی را به جايزه ای معتبر و رخدادی مطرح بدل کند.
با اين همه، تنها انصراف و اعتراض اميرحسن چهل تن، يکی از چهار نامزد جايزه ادبيات داستانی بود که بيست و چهارمين دوره جايزه کتاب سال و چهاردهمين دوره جايزه جهانی کتاب جمهوری اسلامی را از خبری بی رنگ به رخدادی بحث انگيز بدل کرد.
جايزه کتاب سال مهم ترين جايزه جمهوری اسلامی در عرصه فرهنگ است و به همين دليل اهدای آن به رييس جمهور ی واگذار شده است.
۲۵ جايزه اصلی به ژانرهايی چون تاليف و ترجمه ادبيات داستانی، شعر، تاريخ، علوم اجتماعی، پژوهش، هنر، حقوق و ... تعلق می گيرد.
امسال هشت جايزه نيز به عرصه هايی چون پيامبرشناسی، فلسطين پژوهی و مولانا شناسی اختصاص يافته است.
اعتبار، اهميت، تاثير و کارکردهای جوايز ادبی و هنری را عواملی چون کارنامه و هويت برگزار کننده و هيات داوران، معيارهای گزينش، پيشينه و تاريخچه، کيفيت و ارزش آثار برندگان قبلی، آوازه و مبلغ جايزه تعيين می کنند.
جوايز معتبر ادبی و هنری می توانند تيراژ و مخاطبان آثار برگزيده را افزايش دهند، بر شهرت و اعتبار خالقان آثار برنده بي فزايند، بر سمت و سوی خلق فرهنگی اثر نهند و نرخ کتابخوانی را در جامه بالا برند .
جايزه ۲۴ ساله کتاب سال جمهوری اسلامی ، اما نه فقط در ميان کتابخوانان، که حتی در محافل فرهنگی نزديک به حکومت نيز اعتباری درخور نيافته و کارکردها و تاثيرات يک جايزه فرهنگی معتبر را تحقق نمی بخشد .
برگزار کننده جايزه کتاب سال، وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی، فعال ترين و مهم ترين مرجع سانسور رسمی کتاب در ايران است.
فهرست برندگان جوايز کتاب سال در دوره های گذشته نشان می دهد که داوران منتخب وزارت ارشاد معيارهای سياسی و مکتبی را بر معيارهای فرهنگی ترجيح داده و در ۲۳ دوره گذشته به تقريب همه آثار مهم و با ارزش را در عرصه ادبيات خلاقه ، داستان و شعر ، ناديده گرفته اند.
نويسندگان، شاعران، مترجمان و محققان معتبر و برجسته کشور در ۳۰ سال گذشته، جز در چند مورد انگشت شمار، حتی به فهرست نامزدان اين جايزه نيز راه نيافته اند .
در ۲۳ دوره قبلی مواردی چون جايزه بهترين ترجمه برای دو کتاب سلمان رشدی به دوران رياست جمهوری رهبر کنونی و همين جايزه برای ترجمه کتاب ضد خاطرات آندره مالرو چندان نادر است که به دشواری می توان به نمونه های مشابه اشاره کرد.
در ژانر مولفان خارجی مبلغ جايزه با افزايش به ۵۰ سکه به حدود ۷۵۰۰ دلار رسيده است که ناچيزی آن حتی با جايزه های جهانی غير دولتی نيز قابل سنجش نيست .
اين عوامل در کنار عواملی چون مشروعيت بخشی به سانسور، درگيری مدام پديد آورندگان آثار هنری و ادبی با وزارت ارشاد و گرايش محافظه کارانه هيات داوران چندان از اعتبار جايزه کتاب سال کاسته است که گاه پذيرش اين جايزه اعتراض جامعه فرهنگی را نسبت به برنده برمی انگيزد.
چند سال پيش برخی شخصيت ها و محافل فرهنگی برجسته و معتبر ايرانی رفتار محمود دولت آبادی، نويسنده نامدار ايرانی را به دليل پذيرش جايزه کتاب سال به مشروعيت بخشيدن به سانسور و سکوت در برابر حذف فرهنگی نعبير کردند .
سپيده دم ايرانی را از جايزه گرفتن معاف کنيد !
امير حسن چهل تن که رمان سپيده دم ايرانی او امسال برای جايزه کتاب سال نامزد شده بود ، در نامه ای خطاب به دبيرخانه کتاب سال اعلام کرد که به دليل اعتراض به سياست های سی ساله بانی اين جايزه ، وزارت ارشاد ، مايل نيست که کتاب او در اين مسابقه شرکت داده شود.
داستان نويس برجسته ايرانی به خبرنگاران گفت:« به دليل صدمات زيادی که از سانسور وزارت ارشاد ديده ام اخلاقی نمی دانم که در اين جايزه شرکت کنم. چگونه می توانم از وزارت ارشاد که مرا مميزی می کند جايزه قبول کنم؟ »
وی گفت:« در صورتی می توانم نامزدی رمانم را در جايزه کتاب سال قبول داشته باشم که با مميزی موافق باشم. من از مميزی متنفرم و اخلاقاً خود را مجاز به شرکت در اين مسابقه نمی دانم .»
آقای چهل تن با گزارش برخورد وزارت ارشاد با آثار خود، تصويری گويا از موقعيت نويسندگان غير دولتی ايران به دست داد:« در سی سال گذشته همواره از سانسور و مميزی آسيب ديده ام و در هيچ دوره کتاب هايم به آسانی منتشر نشده است.»
وی افزود:« رمان روضه قاسم شش سال از ۲۰ سال توقيفش را در دوره محمد خاتمی سپری کرد. کتاب های ديگرم چون مهر گياه، تهران شهر بی آسمان و عشق و بانوی ناتمام در همان دوره با حذف و سانسور شديد روبه رو شدند. در دوره کنونی نيز سانسور چندان شديد است که انتشار اغلب آثارم ناممکن است.»
انصراف نويسنده برجسته و مطرحی چون امير حسن چهل تن از شرکت در رقابت های جايزه کتاب سال و اعتراض او به سانسور، که با پشتيبانی محافل فرهنگی و حتی برخی از نامزدان دريافت جايزه رو به رو شد، نمونه ای است گويا از ذهنيت اغلب روشنفکران غير دولتی ايران .
واکنش مديرکل اداره کتاب و کتابخوانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نيز نمونه ای است همان قدر گويا از برخورد اين وزارتخانه با اهل فرهنگ :« نويسنده نمی تواند کتاب خود را از گردونه داوری جايزه کتاب سال حذف کند. نويسنده اگر می خواهد در داوری کتاب سال شرکت نکند بايد کتاب را ننويسد، اما اگر کتابی نوشته شد، ديگر از اختيار نويسنده خارج شده است .»
به اين ترتيب، به نظر می رسد که در اين واکنش آمرانه ، نه فقط آزادی بيان و کلام که حتی حق نويسنده و خالق اثر بر اثر خويش نيز انکار شده است.
برای ارزيابی کارنامه جايزه ای که بيست و چهارمين سال خود را پشت سر می گذارد ، شايد هيچ معياری گوياتر از آن نباشد که انصراف و اعتراض يکی از نامزدان دريافت جايزه به مهم ترين خبر آن بدل می شود.