در سال گذشته خورشیدی موضوع برنامه هسته ای، روابط جمهوری اسلامی ایران را با دیگر کشورهای جهان تحت الشعاع خود قرار داد.
اما گذشته از مسئله هسته ای، جمهوری اسلامی سعی کرد با تداوم روابط سیاسی و اقتصادی خود با برخی از کشورهای منطقه، از جمله کشور های جنوب خلیج فارس و فراتر از آن، آمریکای لاتین، کوشش آمریکا را برای منزوی کردن ایران خنثی کند.
مناسبات با اروپا و تحریم های بانکی
در سال گذشته جدا از مسئله هسته ای كه به روابط ايران با اروپا سايه انداخت، تحريم های برخی از كشورهای اروپایی نيز چه با هماهنگی و همكاری آمريكا و چه در چارچوب تحريم های شورای امنيت سازمان ملل بر روابط اقتصادی و سياسی ايران با اروپا تأثير گذاشت و مشكلاتي را برای بازرگاني خارجي ايران ايجاد كرد.
كشورهای اتحاديه اروپا بزرگترين شريك تجاری جمهوري اسلامی هستند و بيش از ۳۰ درصد واردات ايران از اين كشورهاست.
تحريم های كشورهای اروپايي چه تأثيرات ملموسی بر روابط اقتصادی ايران و اروپا داشته است؟
دكتر محمدرضا جليلي، استاد مؤسسه مطالعات عالي بين المللي در ژنو در اين باره مي گويد: مهمترين جنبه اين تحريم ها، مسئله روابط بانكي بين ايران و كشورهای اروپايي و به طور كلي نظام بانكي بين المللي است كه در آن بانك های اروپايي مقام مهمي دارند و محدود كردن مبادلات بانكي بين بانك هاي بزرگ اروپايي و بانك های ايراني مشكل بزرگي در بازرگاني خارجي ايران ايجاد كرده است و از نظر مبادلات، روابط ايران و اروپا كاهش يافته است.
- «هنوز روابط ايران با اروپا يك جنبه اساسي سياست خارجي ايران است و مورد توجه هر دوطرف است. در گذشته بعضي كشورها روابط نسبتا مناسبي با تهران داشتند اما اكنون اين كشورها از ايران فاصله گرفته اند.»
علاوه بر اعمال تحريم از سوی شماری از بانك های اروپایی عليه ايران، ساير مؤسسات مالی نيز با سدهای خاص خود مشكلاتی را برای ايران ايجاد كرده اند.
دكتر مهران براتی، پژوهشگر و استاد پيشين دانشگاه برلين در اين باره مي گويد: مؤسسات مالي اروپايي جدا از سياست دولت مربوطه خودشان، سياستگذاری مي كنند و برای اين كه مشمول مشكلات مالي با آمريكا و شركت هاي مشترك نشوند، حتي از بازپرداخت و دريافت تمام وجوهي كه بالای ۵۰ميليون دلار است خوداری مي كنند. بنابراين تأثير اين تحريم به تصميمات دولت ها ربطي ندارد و مؤسسات مالي خودشان در اين زمينه سياست گذار شده اند.
با اين وجود، روابط ايران با اروپا يكي از ابعاد اصلي سياست خارجي جمهوری اسلامي است. هم ايران و هم اروپا به رابطه فيمابين بسيار اهميت مي دهند.
دكترمحمد رضا جليلي مي گويد: هنوز روابط ايران با اروپا يك جنبه اساسي سياست خارجي ايران است و مورد توجه هر دوطرف است. در گذشته بعضي كشورها روابط نسبتا مناسبي با تهران داشتند اما اكنون اين كشورها از ايران فاصله گرفته اند. از جمله كشور فرانسه كه با روی كار آمدن آقای ساركوزی، مشكلات جديدی در روابط خود با تهران دارد.
هزینه- فایده های «فلسطین و حزب الله محوری»
بعد ديگر سياست خارجی ايران كه ماهيت ايدئولوژیکی دارد، فلسطين محوری اين سياست و پشتيبانی از حزب الله لبنان است. پيروی از اين سياست چه اثرات و هزينه هايي برای ايران داشته است؟
مهرداد خوانساری، كارشناس امور خاورميانه و عضو مركز مطالعات عرب و ايران در لندن مي گويد: در شرايط حاضر، حزب الله و حماس با مشكلات ويژه خودشان با اسرائيل و متحدين این کشور و در درجه اول ايالات متحده آمريكا روبرو هستند و بدون ترديد ادامه حمايت ايران از آنها باعث انزوای بيشتر ايران در صحنه بين المللي و درميان نيروهای منطقه مي شود. نيروهايي كه دارای منافع خاص خود در منطقه هستند و علاقمندند روند صلح آغاز شود و تنش در منطقه كمتر شود.
نارسايي هايي كه از جانب ديگر، در مقابل پيشرفت سياست غرب و كشورهای عربي معتدل در منطقه وجود داشته باعث شده است، ايران زمينه بيشتری عليه پيشبرد مقاصد خود در منطقه پيدا كند.
علاوه بر اين جمهوري اسلامي سعي دارد كه روابط خود را با كشورهاي جنوب خليج فارس، به ويژه امارات متحده عربي و عربستان سعودی گسترش دهد. ارزش واردات ايران از امارات بيش از هشت ميليارد دلار در سال است.
محمود احمدی نژاد، رییس جمهوری ايران برای اولين بار در بيست و هشتمين نشست شورای همكاری خليج فارس شركت كرد.
با اين حال روابط ايران با كشورهاي جنوب خليج فارس فراز و فرود هاي آشكاري داشته است.
مهرداد خوانساری مي گويد: در بررسي روابط ايران با كشورهای جنوب خليج فارس دو نكته مهم را بايد در نظر داشت: نكته اول شرايطي است كه ما در ظاهر امر مي بينيم و نكته دوم، واقعيت های اصلي است كه در روابط وجود دارد.
وی افزود: «كشورهای جنوب خليج فارس در ظاهرعلاقمند نيستند كه حالت خصمانه ای عليه ايران داشته باشند يا همسويي و همدلي آشكاری با سياست هايي كه آمريكا و غربي ها در قبال ايران دارند داشته باشند. از طرف ديگر آنها به طور جدی نگران پيشرفت های سياست ايران در زمينه غني سازی و دستيابي احتمالي به سلاح های هسته ای هستند. همچنين از حمايت ايران از نيروهاي شيعه منطقه در سال های اخير به خصوص پس از جنگ عراق شروع شده است نگران هستند.»
- «در اين سه قطعنامه ای كه صادر شده است، ما در عمل ديديم كه كشورهای آمريكای لاتين و آفريقایی سرانجام در آخرين مرحله تصميم گيری در كنار آمريكا قرار گرفتند. اين روابط حتي اگر مي توانست از لحاظ سياسي امتيازی برای جمهوری اسلامي داشته باشد قابل توجيه بود ولي اين امر اتفاق نيفتاده است و بيشتر جنبه خود بزرگ نمايي آقای احمدی نژاد است كه به اين كشورها مسافرت كند.»
آقای خوانساری معتقد است که «به همين دلايل گرچه در ظاهر از آقای احمدی نژاد دعوت مي كنند كه در اجلاس كشورهاي منطقه شركت كند ولي اين دليل روابط حسنه يا گسترش روابط تجاری و اقتصادی با ايران نيست و روابط تجاري ايران با امارات يك استثناء است. ايران در ماه های اخير سعي كرده بود از بانك های كشورهای عربي خليج فارس استفاده كند ولي اين كشورها با پشتيباني و به سفارش آمريكا مانع اين نوع همكاری ها با ايران شدند. اين كشورها با ديده شك و ترديد به ايران نگاه مي كنند و به ايران اعتماد ندارند ولي چون ضعيف هستند و متكي به آمريكا، علاقمندند حداقل برای حفظ ظاهر هم كه شده به صورت خصمانه در مقابل ايران قرار نگيرند.»
عراق؛ ترکیب «دخالت و همکاری امنیتی»
در سال گذشته، روابط جمهوری اسلامي با عراق يكي از مؤلفه های بسيار مهم سياست خارجي ايران بود. ولی آیا همكاری ايران با دولت عراق، در كاهش نسبي خشونت در اين كشور مؤثر بوده است يا نه؟
مهرداد خوانساری مي گويد: «ارزيابي اين موضوع كار دشواری است زيرا جواب اين سؤال هم مي تواند آری باشد و هم نه. جمهوری اسلامي از زماني كه به دعوت دولت عراق، مذاكرات خود را با آمريكا شروع كرد تعهد كرده بود كه در مسائل امنيتي كمك كند و نگذارد اوضاع داخلي عراق بيشتر از هم بپاشد.»
به گفته وی، «جمهوري اسلامي و آمريكا تنها دولت هايي در دنيا هستند كه روابط نزديك و دوستانه با دولت مركزی عراق دارند. آقای مالكي دارای روابط ديرينه با سران جمهوری اسلامي بوده و هست و از جمهوري اسلامي توقع دارد كه با كمك های خود نگذارد اوضاع عراق به خاطر مداخلات جمهوری اسلامي از آن چه هست بدتر شود. از سوي ديگر با توجه به اتفاقات اخير در عراق و دخالت دولت مركزی براي سركوب سپاه مهدی مقتدا صدر در بصره و بغداد، دولت مركزي عراق يكي از مقصرين اصلي اين وضعيت را جمهوری اسلامي مي داند و در تمام صحبت هاي مقامات نظامي عراق به سپاه قدس اشاره مي شود كه اسلحه و آموزش در اختيار عوامل شورشي قرار داده تا ثبات و امنيت عراق را به هم بريزند.»
آقای خوانساری می گوید: «در مجموع مي توان گفت که دولت ايران سعي كرده خود را در ظاهر از هر گونه كار ناجور در عراق مبرا كند ولي در عمل سپاه قدس و عوامل سپاه پاسداران داراي نقش عمده ای در ايجاد و ادامه تنش در عراق هستند و اميدوارند از اين طريق بتوانند نفوذ ايران را در مسائل عراق بيشتر كنند.»
رابطه با آمریکای لاتین؛ اهداف عملگرایانه؟
از ديگر مؤلفه هاي سياست خارجي ايران، روابط جمهوري اسلامي با كشورهاي آمريكای لاتين است.
ايران روابط سياسي و اقتصادی خود را با كشورهای ونزوئلا، نيكاراگوئه و بوليوی گسترش داده و هوگو چاوز، رییس جمهوری ونزوئلا در دو سال گذشته چهار بار از ايران ديدن كرده است.
اين روابط ماهيت ايدئولوژيكي دارد يا عملگرايانه، ايران چه اهدافي را از گسترش روابط با كشورهای آمريكای لاتين دنبال مي كند؟
دكتر شاهين فاطمي، استاد دانشگاه آمريكایی پاريس مي گويد: «اين روابط، بيشتر سياسي است و جنبه ايدئولوژيك آن ضد آمريكايي بودن است كه هيچ سودی برای ايران نداشته و نخواهد داشت به جز اين كه مقداری از درآمد نفت كه بايد صرف بهبود زندگي طبقات محروم ملت ايران شود، در اين كشورها به صورت رشوه سياسي به مصرف مي رسد تا جمهوري اسلامي از پشتيباني رأی آنها در سازمان ملل برخوردار شود. اين امر نه تنها سود سياسي ندارد بلكه بيشر ايران را به سوي انزوای بين المللي سوق مي دهد.»
وی می افزاید: «در اين سه قطعنامه ای كه صادر شده است، ما در عمل ديديم كه كشورهای آمريكای لاتين و آفريقایی سرانجام در آخرين مرحله تصميم گيری در كنار آمريكا قرار گرفتند. اين روابط حتي اگر مي توانست از لحاظ سياسي امتيازی برای جمهوری اسلامي داشته باشد قابل توجيه بود ولي اين امر اتفاق نيفتاده است و بيشتر جنبه خود بزرگ نمايي آقای احمدی نژاد است كه به اين كشورها مسافرت كند و چراغي را كه به خانه رواست به مسجد ببرد و برای آنها ساختمان و مدرسه بسازد در حالي كه بهتر بود اين منابع در داخل ايران صرف مي شد.»
فراز و فرود روابط سياسي و اقتصادي ايران با اروپا، كشورهاي جنوب خليج فارس و آمريكاي لاتين، چه ماهيت ايدئولوژيك داشته باشد چه عملگرايانه، تا حدود زيادی متأثر از مسئله برنامه هسته ای ايران مي باشد كه تا كنون لاينحل مانده است.