اخیراً انجمن کنترل تسلیحات در پاسخ به بسیاری از سئوالات متداول درمورد طرح جامع مشترک (برجام) خبرنامه‌ای را در دو بخش منتشر کرده است. متن زیر با کمترین تغییر از اصل مطلب منتشر شده گرفته شده است. اصل و بسیاری از مطالب مربوط به معامله اتمی ایران در وبسایت انجمن (اینجا) قابل دسترسی است. متن کوتاه زیر با کمترین تغییر به فارسی برگردانده شده و حاوی اطلاعات دقیقی است که شبهات زیادی را برطرف می‌سازد. در مورارد معدودی برای وضوح بیشتر برخی واژه‌ها یا عبارات در داخل [ ] آمده است که در متن اصلی موجود نیست.
۱-برنامه اتمی و موشکی ایران
- آیا ایران هنوز در حال پیگیری برنامه مخفی تسلیحات هسته‌ای است؟
خیر. بر اساس مدارکی که توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی جمع‌آوری و منتشر شده است ایران یک برنامه تسلیحاتی داشت که در سال ۲۰۰۳ آن را متوقف کرد. این فعالیت‌ها که به‌طور کلی از آن با عنوان ابعاد احتمالی نظامی (PMD) نام برده می‌شود در حال حاضر به نحو فعالانه‌ای تحت رسیدگی جدی آژانس قرار دارد.
این منطبق است با ارزیابی سازمان اطلاعات ملی که در سال ۲۰۰۷ انجام شد و در عین حال بر مبنای ابراز اعتماد متوسطی است که «ایران برنامه اتمی خود را مجدداً شروع نکرده است». بر اساس گزارش سال ۲۰۱۱ آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ممکن است فعالیت‌های مرتبطی با تسلیحات اتمی ایران صورت گرفته باشد که بخشی از برنامه منسجم نبوده است. در بررسی جهانی تهدیدها در سال ۲۰۱۴، مدیرکل سازمان اطلاعات ملی، جیمز کلاپر نیز گفته است ایران، بدون اینکه مورد کشف و شناسایی قرار گیرد، قادر نخواهد بود مواد هسته‌ای محافظت شده را منحرف و به درجه تسلیحاتی مناسب برای ساخت بمب تبدیل کند.
- آیا ایران دارای موشک بالستیکی است که بتواند به کلاهک اتمی مجهز شود و یا در حال ساختن چنین موشکی است؟
جامعه اطلاعاتی ایالات متحده تخمین می‌زند که در صورت برخورداری از همکاری‌های قابل توجه خارجی، ایران، ممکن است به لحاظ فنی قادر به تولید موشک بالستیک بین قاره‌ای (ICBM) باشد، اما گزارشی مبنی بر اینکه در حال انجام چنین کاری است در دست نیست.
تا به امروز ایران هرگز هیچگونه موشک دوربُرد را آزمایش نکرده است. بالاترین بُرد سیستم موشکی ایران (۲۰۰۰کیلومتر) است که ازنوع موشک‌های بالستیک متوسط‌بُرد به حساب می‌آید و برخلاف آنچه که بعضی‌ها اشاره کرده‌اند از نوع موشک‌های بین قاره‌ای (ICBM) نیست. برای اینکه بُرد موشکی ایران به ایالات متحده برسد نیاز به موشک بین قاره‌ای با بُرد ۹۰۰۰کیلومتر خواهد داشت. از نظر تئوری، ممکن است ایران ازطریق تلاش هماهنگ، بتواند بالقوه چنین موشکی را طی ده سال تولید کند ولی غیرمحتمل است. به‌علاوه اگر معامله جامع اتمی راه‌های دستیابی به بمب را ببندد، موشک بالستیک تهدید کمتری خواهد بود زیرا نمی‌تواند به کلاهک اتمی مجهز شود.
۲- تاثیر برنامه جامع مشترک (برجام)
- آیا تفاهم موقت ۲۰۱۳ سال، یا طرح اقدام مشترک(JPOA)، پیشرفت‌های برنامه اتمی ایران را متوقف کرد؟
آری. اجرای تفاهم ماه نوامبر ۲۰۱۳ مانع از توسعه برنامه اتمی ایران شد و بیشتر عواملی را که از نقطه نظر گسترش هسته‌ای حساس بودند به عقب راند.
تحت برنامه مشترک، ایران تولید اورانیوم غنی شده را به ۲۰ درصد محدود کرد که یکی از نکات کلیدی و نگران کننده برای کشورهای ۱+۵ در گسترش هسته‌ای بود، چرا که اورانیوم ۲۰ درصد غنی‌شده به سهولت بیشتری به مواد دارای کاربرد تسلیحاتی (یعنی بالای ۹۰ درصد) تبدیل می‌شود. ضمناً ایران در جهت خنثی‌سازی موجودی گاز اورانیوم ۲۰ درصد غنی‌شده خود گام‌هایی برداشت. ایران کارهای ساختمانی عمده خود را در رآکتور آب سنگین اراک متوقف کرده، تعدادی از سانتریفیوژهای نصب شده و در حال فعالیت را فریز کرد؛ و با بازبینی‌های سرزده، از جمله دسترسی روزانه از تاسیسات غنی‌سازی موافقت کرد. ایران همچنین قبول کرد فقط سانتریفیوژهایی را تولید کند که جایگزین سانتریفیوژهای خراب و از کار افتاده بشود.
بدون طرح اقدام مشترک(JPOA)، ایران قادر بود به میزان قابل ملاحظه‌ای ظرفیت غنی‌سازی خود را افزایش داده و احتمالاً رآکتور اراک را به پایان برساند.
آیا ایران منطبق با شرایط طرح اقدام مشترک نوامبر ۲۰۱۳ عمل کرد یا با به راه انداختن سانتریفیوژ های پیشرفته IR-5 از آن شرایط تخطی کرد؟
بنا بر گزارش چهار ماهه آژانس بین‌المللی انرژی هستنه ای در ۷ نوامبر ۲۰۱۴، ایران به صورت متناوب اورانیوم طبیعی هگزافلوراید را برای اولین بار تنها به یک سانتریفیوژIR-۵ [ از نوع سانتریفیوژهای پیشرفته] در تاسیسات پایلوت خود تزریق کرد. گرچه این اقدام کمک به اجرای شرایط طرح نمی‌کرد ولی تخطی از شرایط طرح اقدام مشترک نیز محسوب نمی‌شد چراکه آن شرایط کاربرد سانتریفیوژهای پیشرفته را برای انباشت اورانیوم غنی شده ممنوع می‌کند. در عین حال برای اینکه هیچگونه توهمی ایجاد نشود در ادامه کار و در ۲۴ نوامبر همان سال ایران موافقت کرد که دیگر در طول مدت تفاهم موقت هیچ نوع اورانیومی را به سانتریفیوژ IR-۵ تزریق نکند.
در تاریخ ۲۴ نوامبر ۲۰۱۴ آژانس گزارش داد و وزیر امور خارجه ایالات متحده، جان کری نیز اظهار داشت که ایران نسبت به این تعهد وفادار مانده است.
۳- مذاکرات اتمی با ایران
- آیا قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد، ایران را ملزم می‌کند که غنی‌سازی را متوقف، قطعات تاسیسات غنی‌سازی را جدا، و راکتور آب سنگین اراک را منهدم کند؟
خیر. از ماه جولای ۲۰۰۶ شورای امنیت سازمان ملل شش قطعنامه صادر کرده و خواهان تعلیق فعالیت‌های غنی‌سازی و تعلیق کار بر روی راکتور آب سنگین اراک شده است. هیچ یک از شش قطعنامه مصوب شورای امنیت خواهان انهدام یا قطعه قطعه کردن تاسیسات غنی‌سازی یا توقف دائمی غنی‌سازی نبوده است.
دعوت به تعلیق به منظور این بود که ایران به سوی انطباق با تحقیقات آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای سوق داده شود تا آژانس بتواند برای نگرانی‌هایش در مورد امکان فعالیت‌های نظامی گذشته در ایران پاسخی پیدا کند تا راه حل دیپلماتیک برای حل و فصل مسایل برنامه اتمی ایران پیدا شود.
در خلال بحث و گفت‌وگوی قطعنامه اخیر در ماه جون ۲۰۱۰، سفیر بریتانیا در سازمان ملل متحد، مارک لیال گرانت، که ازجانب ۱+۵ سخن می‌گفت تاکید کرد هدف قطعنامه این است که «باب تعامل مداوم» با ایران در خصوص برنامه هسته‌ای باز باشد. وی گفت هدف از چنین کوشش‌های دیپلماتیک باید رسیدن به راه حل دراز مدت و جامع باشد که به حق ایران برای استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای احترام بگذارد. قطعنامه‌های شورای امنیت هیچگاه با هدف انهدام برنامه اتمی غیرنظامی ایران در آینده و تا زمانی که با شرایط پیمان منع گسترش هسته‌ای تطابق داشته باشد، نبوده است.
- آیا رئیس جمهور اوباما سیاست آمریکا را از توقف غنی‌سازی ایران به مدیریت کردن آن تغییر داد؟
خیر. آغاز کار در اواسط سال ۲۰۰۶، دولت جورج دبلیو بوش بود که سیاست ایالات متحده را تغییر داد و راه را باز کرد برای اینکه ایران بتواند، به شرط رعایت شرایط خاصی، در جهت اهداف صلح آمیز غنی‌سازی کند. پیشنهاد سال ۲۰۰۶ می‌گوید اگر ایران بتواند نشان بدهد که «منطق معتبر و منسجم اقتصادی در جهت حمایت از برنامه تولید انرژی غیر نظامی موجود است» ممنوعیت غنی‌سازی برداشتع می‌شود. به علاوه، ایران ملزم می‌شد که کلیه تاسیسات هسته‌ای را علنی، و نشان بدهد که هیچگونه برنامه مخفیانه اتمی ندارد، و به سئوالات معوقه در مورد جنبه‌های نظامی برنامه هسته‌ای اش پاسخ بدهد.
این همان فورمولی است که با ویژگی‌های مشابهی در ۲۰۱۵به توافق بین ۱+۵و ایران منتهی شد.
- آیا ۱+۵ با مجاز شناختن ایران برای ادامه دادن به برنامه غنی‌سازی اورانیوم در حقیقت دارد «حق غنی سازی» را در[چارچوب] شرایط پیمان منع گسترش (NPT) به رسمیت می‌شناسد؟
ماده چهار ان پی تی، برای کشورهای فاقد تسلیحات اتمی در مقابل تعهد به عدم تعقیب و پیگیری برنامه تسلیحات اتمی و به شرطی که الزامات ایمنی آژانس را رعایت کنند دستیابی به تکنولوژی صلح‌آمیز اتمی را مجاز می‌داند. در عین حال، ان پی تی، حق غنی‌سازی و بازفرآوری سوخت مصرفی [راکتورها] را برای کشورهای عضو به طور اخص رد یا قبول نمی‌کند.
ایالات متحده »حق غنی‌سازی» را تحت مقررات ان پی تی به رسمیت نمی‌شناسد.
در تفاهم‌نامه موقتی و در توافقنامه برنامه جامع اقدام مشترک (برجام = JCPOA)، ایالات متحده و شرکای ۱+۵ پذیرفتند که ایران دارای یک برنامه غنی‌سازی است و برنامه محدود غنی‌سازی را متناسب با «نیازهای عملی»اش برای فعالیت‌های غیر نظامی حفظ می‌کند.
پذیرش اینکه یک برنامه وجود دارد با پذیرش اینکه یک پیمان «حق»ی را اعطا می‌کند یکی نیست. ایالات متحده وجود برنامه را تایید کرده است. [ایالات متحده پذیرفته است که برنامه وجود دارد و نه اینکه پیمان ان پی تی چنین حقی را اعطا کرده است]. و بعد از رسیدن به تفاهم موقت در نوامبر ۲۰۱۳، وزیر امور خارجه ایالات متحده جان کری، تکرار کرد که سیاست آمریکا در این خصوص بدون تغییر باقی می‌ماند و همانطورکه وی همیشه گفته و تکرار کرده است «حق لاینفک غنی‌سازی وجود ندارد.»
- چرا برنامه جامع اقدام مشترک از ایران نمی‌خواهد که توانایی تسلیحات اتمی خود را منهدم کند؟
ایران توانایی تسلیحات اتمی داشته، ولی عدم توسعه تسلیحات اتمی را انتخاب کرده است. ارزیابی اطلاعاتی سال ۲۰۰۷ به ما می‌گوید که ایران زنجیره‌ای از تکنولوژی‌ها، از جمله غنی‌سازی اورانیوم، مکانیسم‌های کلاهک اتمی، و سیستم پرتاب، را آزموده تا گزینه راه‌اندازی سلاح‌های اتمی را در یک چهارچوب زمانی خیلی کوتاه «اگر بخواهد» در اختیار داشته باشد.
به دلایل عملی، منهدم کردن چنین توانایی، از جمله دانش فنی آن، میسر نیست. حتی اگر قرار بود ایران زیر ساخت اتمی خود را کاملاً منهدم کند، می‌تواند آن را دوباره بسازد. دانش و ظرفیت اولیه صنعتی ساخت که ایران در اختیار دارد با تحریم‌های شدیدتر و یا حمله نظامی نیز نابود نمی‌شود.
- چرا تحریم تسلیحاتی و موشک‌های بالیستیک در خلال مذاکرات تبدیل به یک مساله شدند؟
تحریم‌های تسلیحاتی و تحریم علیه موشک‌های بالیستیک توسط سازمان ملل متحد و به عنوان بخشی از قطعنامه شماره ۱۹۲۹ بر فعالیت‌های اتمی ایران اعمال شد تا ایران را به روی میز مذاکره بکشاند. در پایان مذاکرات برای چهارچوب توافق در ماه آوریل ۲۰۱۵، طرفین شدیداً در مورد اینکه چه زمانی تحریم‌های شدید تسلیحاتی سازمان ملل برچیده خواهد شد بحث کردند. بحث ایران همراه با روسیه و چین این بود که این تحریم‌ها همزمان با مرحله اجرایی برجام برداشته شوند، در حالیکه ایالات متحده اصرار داشت تحریم‌ها تا مدتی تداوم داشته باشند. توافق نهایی محدودیت‌های جاری را به ترتیب برای انتقال تسلیحات سنگین به ایران و فعالیت در زمینه موشک‌های بالیستیک، به ترتیب برای مدت پنچ و هشت سال تمدید می‌کند و دستاورد مهمی برای ایالات متحده به حساب می‌آید.
- تا چه حد محدودیت‌های چندجانبه فعلی بر توسعه و گسترش موشک بالیستیک موثر است؟
همه موشک‌های بالیستیک تهدیدات و خطرات برابر ندارند. موشک‌های بالیستیکی که قادر به حمل کلاهک ۵۰۰ کیلویی در مسافتی بیش از ۳۰۰ کیلومتر طراحی شده باشند معمولا کمترین توان پرتاب در سلاح‌های هسته‌ای شناخته می‌شوند. یک رژیم چند جانبه موسوم به رژیم کنترل تکنولوژی موشکی (MTCR) بر نقل و انتقال اینگونه سیستم‌ها یا تکنولوژی‌های مرتبط با آن به کشورهای غیر عضو نظارت دارد. (ایران عضو نیست). همه اعضای ۱+۵ عضو این رژیم هستند، به استثنای چین که به طور داوطبانه از رهنمودهای آن تبعیت می کند.
محدودیت های رژیم کنترل تکنولوژی موشکی (MTCR)، نتوانسته است برنامه موشکی ایران را متوقف کند، اما توانسته است جلوی توسعه موشک‌های بالستیک دارای سوخت جامد ایرانی را بگیرد. علاوه بر آن، ممنوعیت‌های ایالات متحده در مورد موشک‌های بالستیک در کنار ممنوعیت‌های سازمان ملل متحد در مورد انتقال این موشک‌ها به حزب الله در جای خود باقی خواهد ماند. (– کلسی داونپورت و داریل ج. کیمبال- KELSEY DAVENPORT and DARYL G. KIMBALL).