یازدهم مهر ماه دیوان بین‌المللی دادگستری (دادگاه لاهه) نظر اولیه خود در قبال طرح شکایت ایران از ایالات متحده آمریکا را اعلام کرد. این رأی پس از برگزاری ۴ جلسه استماع این پرونده اعلام شد. سند منتشر شده از سوی قضات دادگاه لاهه، متنی ۲۹ صفحه‌ای است که به جزئیات شکایت ایران، دفاعیات طرفین و نظر دادگاه اختصاص دارد.
آیا این سند به معنی پیروزی ایران در این پرونده است یا آن طور که وزیر خارجه آمریکا می‌گوید این اعلام نظر یک «شکست برای تهران» بود؟ با بررسی این سند، به سؤالاتی که پیرامون تصمیم «الزام‌آور» دادگاه لاهه مطرح شده پاسخ می‌دهیم.
- نظر دادگاه درباره صلاحیتش برای بررسی این پرونده چیست؟
در بند ۲۵ سند منتشر شده آمده است که یکی از خواسته‌های ایران این بوده که دادگاه اعلام کند که آیا صلاحیت رسیدگی به این پرونده را تحت پیمان مودت دارد یا خیر. قضات دادگاه لاهه در بند ۵۲ سند منتشر شده بر صلاحیت دادگاه به عنوان مرجع رسیدگی کننده به اختلاف بین ایران و آمریکا بر مبنای پیمان مودت تأکید می‌کنند.
- خواسته‌های ایران در طرح موضوع در دادگاه لاهه چه بود؟
ایران با ارائه ادله خود، خواستار رأی دادگاه در پنج بند بود:
۱. ایالات متحده با خروج از برجام در ۱۸ اردیبهشت تعهدات خود در قبال ایران را بر مبنای پیمان مودت نقض کرده است
۲. آمریکا باید به شیوه‌ای که خود بر می‌گزیند تحریم‌ها را بدون تأخیر لغو کند
۳. ایالات متحده باید فوراً از تهدید به اعمال تحریم‌های بعدی دست بردارد
۴. ایالات متحده باید اطمینان دهد که اقدامی مبنی بر سرباززدن از تصمیم دادگاه انجام نمی‌دهد و ضمانت دهد که نقض تعهداتش در پیمان مودت را تکرار نخواهد کرد
۵. ایالات متحده باید به دلیل نقض تعهدات بین‌المللی خود خسارتی را که دادگاه تعیین می‌کند به ایران پرداخت کند
البته با برگزاری جلسات استماع، ایران چند بند دیگر به خواسته‌هایش اضافه کرد که از آن جمله این بود که ایالات متحده باید از اقداماتی که افراد و شرکت‌های آمریکایی و غیرآمریکایی را از تجارت با ایران منصرف می‌کند، امتناع کند.
- خسارت جبران‌ناپذیر و اضطرار برای اعلام نظر موقت
در بخش چهارم این سند، دادگاه به موضوع «خسارت جبران‌ناپذیر» و اضطرار می‌پردازد. در بند ۷۸ آمده که دادگاه در صورت اضطرار و احتمال بروز «خسارت جبران‌ناپذیر» اقدامات موقت پیشنهاد می‌کند. بنا بر این سند «خسارت جبران‌ناپذیر» به خساراتی اطلاق می‌شود که خطری را متوجه سلامت و زندگی افراد کند (بند ۹۱).
بنا بر اعلام دادگاه، اقدامات آمریکا «بالقوه» می‌تواند در زمینه صنعت هوایی ایران و همچنین واردات محصولاتِ از جمله خوراکی و دارویی به چنین خسارتی منجر شود. در بند ۸۹ این سند به استثناهای در نظر گرفته شده در زمینه دارو، غذا و تجهیزات پزشکی اشاره شده اما آمده که در عمل دسترسی به این موارد در ایران سخت شده است. دادگاه اگر چه از اطمینان دادن آمریکا برای «کوشش حداکثری» برای کاهش چنین خسارتی تقدیر کرده اما همچنین آورده است که این موضوع تنها در حد اظهارنظر است و به نظر دادگاه همچنان خطر وارد آمدن «خسارت جبران‌ناپذیر» پابرجاست. (بند ۹۲)
- آمریکا چگونه از خود دفاع کرد؟
ایالات متحده آمریکا که ابتدا نمی‌خواست در این دادگاه شرکت کند در نهایت در جلسات استماع شرکت کرد و در دو جلسه دفاعیات خود را به دادگاه ارائه داد. وکلای آمریکایی که معتقدند طرح پیمان مودت به عنوان مبنای این شکایت، موضوعیت ندارد در عین حال می‌گویند که ایران شواهد کافی برای تعریف خسارت جبران ناپذیر ارائه نکرده است، وضعیت اقتصادی‌اش تنها نتیجه تحریم نیست بلکه مواردی چون سوءمدیریت در دولت جمهوری اسلامی باید در نظر گرفته شود.
همچنین وکلای آمریکا می‌گویند خسارت اقتصادی برخلاف آنچه ایران می‌گوید، قابل جبران است و همچنین خسارت قابل اندازه‌گیری نیست و باید در این شرایط تلاش اروپایی‌ها را برای ادامه رابطه تجاری با ایران هم در نظر داشت. (بند ۸۵)
ایالات متحده همچنین به مجوزهایی برای مستثنی کردن موضوعات بشردوستانه، غذا و دارو اشاره دارد و می‌گوید وقتی موضوع امنیت پرواز مطرح است به صورت موردی درباره مجوز برای صنعت هوایی هم تصمیم می‌گیرد. (بند ۸۶)
آمریکا همچنین می‌گوید درخواست ایران برای اعلام اقدامات موقت از سوی دادگاه به حق حاکمیت ایالات متحده برای دنبال کردن سیاستش در قبال ایران و همچنین منافع امنیتی این کشور خسارت جبران‌ناپذیر وارد می‌کند. (بند ۸۷)
مورد آخر در دفاعیات آمریکا اشاره به بند ۲۰ پیمان مودت دارد. در آن بند آمده که مفاد این پیمان برای دوستی میان طرفین شامل چند موضوع نمی‌شود که از آن جمله به مواد فسیلی و رادیواکتیو و همچنین مواردی که مربوط به حفظ صلح و امنیت بین‌المللی و منافع امنیتی هر کدام از طرفین می‌شود، اشاره شده است. دادگاه لاهه هم در اعلام نظر اخیر خود به این موضوع اشاره کرده و می‌گوید در بررسی ادله ایران باید این منطق آمریکا را نیز مدنظر داشت.
- آیا چشم‌اندازی برای اجرای تصمیم دادگاه وجود دارد؟
دادگاه لاهه در سند منتشر شده اقدامات اولیه‌ای که انتظار دارد اجرا شود را این گونه توضیح می‌دهد:
ایالات متحده آمریکا بر مبنای تعهداتش در پیمان مودت باید با ابزاری که خود انتخاب می‌کند، هر گونه مانعی که تصمیمش به خروج از برجام برای صادرات این موارد ایجاد می‌کند را رفع کند:
- دارو و تجهیزات پزشکی
- مواد غذایی و محصولات کشاورزی
- قطعات یدکی، تجهیزات و خدمات لازم برای امنیت صنعت هوایی غیرنظامی
قضات به اتفاق اعلام کردند که آمریکا باید مجوزهای لازم را در این زمینه‌ها صادر کند و اطمینان حاصل کند که نقل و انتقالات مالی در این زمینه با محدودیت مواجه نشود. این قضات همچنین رأی داده‌اند که هر دو طرف این شکایت باید از هرگونه اقدامی که به وخیم‌تر شدن یا طولانی شدن این اختلاف در محضر دادگاه بیانجامد بپرهیزند.
این نظر در حالی اعلام شد که چند ساعتی از صدور این سند و رأی دادگاه لاهه نگذشته بود که آمریکا اعلام کرد از پیمانی که ۶۳ سال از عمر آن می‌گذشت و مبنای شکایت ایران در لاهه بود، خارج می‌شود.
رأی مقدماتی لاهه برای کشورها الزام‌آور است، اما این دیوان ابزاری برای اِعمال کردن تصمیمات خود ندارد. در صورتی که کشورها از رأی دادگاه تبعیت نکنند، کشور مدعی می‌تواند به شورای امنیت سازمان ملل متحد مراجعه کند. شورایی که آمریکا خود در آن حق وتو دارد و می‌تواند مانع از هرگونه مصوبه علیه خود شود.