پنج سال می‌گذرد از روزی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، با امضای فرمانی در برابر دوربین‌ها در کاخ سفید عضویت کشورش در توافق هسته‌ای با ایران موسوم به برجام را لغو کرد و از آن خارج شد.
با روی کار آمدن جو بایدن در ژانویه سال ۲۰۲۰ امیدها برای احیای برجام قوت گرفت، ولی یک مقام ارشد آمریکایی روز دوشنبه ۱۸ اردیبهشت گفت که افق مذاکرات احیای برجام از هر زمان دیگری دورتر شده است.
هم‌زمان، شبکۀ الجزیره در سالروز اقدام دونالد ترامپ گزارش داد که با توجه به تغییر فضای سیاسی منطقه و جهان، بازگشت به توافق هسته‌ای ایران و قدرت‌های جهانی ممکن نیست.
با این حال، ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، روز دوشنبه باز هم مدعی شد که احیای مذاکرات برای احیای برجام امکان‌پذیر است.
دونالد ترامپ که از زمان نامزدی برای احراز پست ریاست‌جمهوری از توافق برجام که در تیرماه ۱۳۹۴ بین آمریکا و پنج قدرت دیگر با ایران امضا شده بود به‌شدت انتقاد می‌کرد، روز ۱۸ اردیبهشت سال ۱۳۹۷، حدود ۳۴ ماه پس از عمر برجام، آن را با امضای یک فرمان ویژه بی‌اعتبار کرد.
بیشتر در این باره: از تحریم‌های ایران و چگونگی وضع یا رفع آنها چه می‌دانیم؟آقای ترامپ برجام را برای بازداشتن ایران از دستیابی به توان هسته‌ای نظامی کافی نمی‌دانست و آن را «بدترین توافقی» توصیف می‌کرد که «در عمر خود دیده است». دولت ترامپ تا زمانی که در قدرت بود، تحریم‌های گسترده‌ای علیه ایران را برقرار و یا مجدداً فعال کرد که هنوز معتبر است؛ تحریم‌هایی که دولت جو بایدن نیز آنها را رعایت کرده و خود نیز در موارد متعددی به آنها شدت بخشیده است.
مجموعه درخواست‌های ۱۲گانه‌ای که مایک پومپئو، وزیر خارجه وقت آمریکا، برای جمهوری اسلامی ایران تعیین کرده بود تا درنتیجۀ آن آمریکا از «تحریم‌ها و فشار حداکثری» دوری کند، عملی نشد.
به‌نوشته شبکه الجزیره، آن شرط‌ها به مفهوم «تسلیم سیاسی کامل» ایران تلقی می‌شد و علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، در واکنش گفته بود که ترامپ و پومپئو آرزوی سرنگونی جمهوری اسلامی را به گور خواهند برد.
جو بایدن پس از آغاز کار خود در کاخ سفید، برای احیای برجام از راه انجام مذاکرات غیرمستقیم تیم آمریکایی با ایران چراغ سبز نشان داد اما از تابستان پارسال و در پی ناخشنودی آمریکا از «مداخلات» ایران در «تجهیز روسیه» به سلاح و پهپاد برای استفاده در جنگ علیه اوکراین و سپس خشونت‌ورزی حکومت ایران علیه معترضان داخلی، واشینگتن اعلام کرد که مذاکرات احیای برجام دیگر در اولویت کار کاخ سفید نیست.
در سالروز خروج آمریکا از برجام، جیم هایمز، عضو ارشد کمیته امور اطلاعاتی مجلس نمایندگان آمریکا، به شبکه تلویزیونی آمریکایی سی‌ان‌ان گفت چشم‌انداز تجدید مذاکرات با ایران دورتر از هر زمان دیگر شده است.
آقای هایمز افزود که سطح غنی‌سازی اورانیوم در ایران در شرایطی افزایش یافته که خشونت ظالمانۀ این حکومت با مردم ایران نیز تشدید شده است.
جیم هایمز هفته گذشته در گروهی ۲۴نفره از اعضای دو حزب دموکرات و جمهوری‌خواه همراه با کوین مک‌کارتی، رئیس مجلس نمایندگان، به اسرائیل رفت و با بنیامین نتانیاهو دیدار کرد.
اقای هیمس به سی‌ان‌ان گفت بنیامین نتانیاهو در دیدار با هیئت کنگره آمریکا گفته است که یک ایران هسته‌ای برای اسرائیل قابل تحمل نخواهد بود. مایک ترنر، عضو جمهوری‌خواه مجلس نمایندگان، نیز که در سفر این هیئت به اسرائیل حضور داشته، به سی‌ان‌ان گفت نتانیاهو تأکید کرده که گزینۀ نظامی معتبر در برابر برنامه اتمی ایران به‌گونه‌ای که فعالیت هسته‌ای ایران را با تعویق روبه‌رو کند، چه به صورت مستقل چه با مشارکت آمریکا، باید روی میز باشد.
رضایت ذینفعان برجام از وضعیت کنونی
پنجمین سالروز خروج آمریکا از برجام با شرایطی مقارن شده که تنش میان ایران و آمریکا ادامه یافته و یک نمونۀ آن اقدام روزهای اخیر جمهوری اسلامی در توقیف دو نفتکش در تنگه هرمز و خلیج عمان و کشاندن آنها به ساحل بندرعباس بود، که تهران آن را واکنش به اقدام آمریکا در توقیف یک نفتکش حامل نفت ایران اعلام کرد.
به‌نوشتۀ الجزیره، ذینفعان برجام از حفظ وضعیت کنونی ضمن مدیریت تنش‌ها رضایت دارند، اما با این حال، توافق اخیر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با ایران می‌تواند باعث درگیری‌های بیشتر غرب و ایران در ماه‌های آینده شود.
مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا روز دوشنبه ۱۸ اردیبهشت بدون اشاره به سرنوشت برجام در سالروز خروج آمریکا از این پیمان اعلام کرد که در یک تماس تلفنی در این روز با وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران دربارۀ همکاری ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گفت‌وگو کرده است.
جوزپ بورل توئیت کرد که همکاری ایران و آژانس به‌تازگی «شتاب گرفته» است، اما توضیح بیشتری نداد.
اشارۀ آقای بورل ظاهراً به گزارش هفتۀ پیش «انجمن کنترل تسلیحات» در آمریکا در این زمینه است که در چارچوب توافق دو ماه پیش میان دولت ایران با رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، شماری دوربین جدید در سایت‌های هسته‌ای ایران برای احیای نظارت این نهاد بر فعالیت برنامه هسته‌ای ایران نصب شده است.
سخنگوی وزارت خارجه تهران روز ۱۸ اردیبهشت نصب دوربین‌های جدید را بخشی از همکاری‌های رو به پیشرفت با آژانس دانست و آن را تلویحاً تأیید کرد.
خامنه‌ای در برابر ترامپ
محمدجواد ظریف، وزیر خارجه وقت جمهوری اسلامی که برجام در دوران او امضا شد، در پنجمین سالروز خروج آمریکا از این توافق توئیت کرد که آمریکا برای «خوش‌خدمتی به منافع اسرائیل» از برجام خارج شد و «یک دستاورد بی‌مانند دیپلماتیک را از بین برد».
بیشتر در این باره: روحانی: همه چیز برای احیای برجام در زمستان ۹۹ آماده بود، اما نشدظریف در ادامه مدعی شد که «آمریکا بدون هیچ جایگزینی، منافع همه، به‌ویژه آمریکایی‌ها و ایرانی‌ها را به خطر انداخت» و افزود: «نتیجۀ دست‌کشیدن از فرصت‌های مشترک در راستای توهمات؛ مجموع: صفر.»
حسن روحانی، رئیس‌جمهورِ دوره امضای برجام، نیز در سالروز خروج آمریکا از برجام از اصولگرایانی انتقاد کرد که اکنون در مسند قدرت هستند و آنان را مسبب عدم دستیابی به توافق احیای برجام خواند.
حسن روحانی با بیان این‌که امیدوار بوده مسئله برجام در اسفند ۱۳۹۹ یا فروردین ۱۴۰۰ حل شود، افزود: «برای احیای برجام همه چیز تمام و آماده شده بود. حتی موفق شدیم امتیاز خروج سپاه پاسداران از فهرست گروه‌های تروریستی و لغو تحریم دفتر رهبر و نهادهای مربوط به رهبر را بگیریم، که وقتی گزارش آن را به اطلاع رهبر رساندم او خیلی خوشحال شد، اما متأسفانه این امکان فراهم نشد.»
محمد مرندی، مشاور تیم مذاکرات هسته‌ای ایران، هفته گذشته در حاشیه سفر ابراهیم رئیسی به سوریه، در گفت‌وگو با شبکه لبنانی «المیادین» ادعا کرد که «آمریکا علاقه‌مند است و اروپاییان موافق توافقی هستند که در دوران مذاکرات بین ایران و طرف‌های دیگر برای احیای برجام به‌دست آمده بود و ایران نیز خود آماده امضای آن است».
آقای مرندی همچنین مدعی شد که دولت جو بایدن ارادۀ سیاسی پیشبرد توافق احیای برجام را ندارد زیرا از مخالفت دشمنانش (رقیبان) در ریاست‌جمهوری آتی آمریکا «می‌ترسد».
اقتصاد ایران، هر سال بدتر از پارسال
پنج سال پس از خروج آمریکا از برجام و در شرایطی که سازوکار موسوم به «اینس‌تکس» با سه کشور اروپایی باقی‌ماند در برجام نیز با شکست روبه‌رو شد، اقتصاد ایران در بحرانی‌ترین شرایط خود قرار دارد و میلیاردها دلار از پول‌های راکدمانده ایران نزد کشورهای جهان همچنان مسدود است.
بیشتر در این باره: اتحادیه اروپا ساز و کار مالی تجارت با ایران، اینس‌تکس، را منحل کردارزش پول ایران که بلافاصله پس از خروج آمریکا از برجام به شش هزار تومان در برابر هر دلار هم رسیده بود، اکنون حدود ۵۳ هزار تومان در مقابل هر دلار است.
تورم، گرانی‌های سرسام‌آور و نبود چشم‌اندازی برای رفع بحران عمیق اقتصادی در ایران، کشور را به یکی از سختترین مقاطع در دوران جمهوری اسلامی کشانده است. مقامات ارشد حکومتی اذعان دارند که ورشکستگی کلان اقتصادی مانع از پرداخت مستمری اندک بازنشستگان است و درصد عظیمی از برنامه‌های اقتصادی در نبودِ پول متوقف مانده است.
در شرایطی که بر اساس آمارهای رسمی ۵۱ درصد از جمعیت تهران و یک‌چهارم جمعیت دیگر مناطق کشور اجاره‌نشین هستند و قیمت مسکن طی تنها پنج سال افزایش «۱۰ برابری» داشته، خط فقر از ۲۱ میلیون تومان برای یک خانوار متوسط که آخر اسفند عنوان شده بود، از بعد از نوروز افزایش یافته و بهای انواع خوراکی و خدمات در سال ۱۴۰۲ نیز با شیب تند گران‌تر شده است.
دولت ابراهیم رئیسی با گذشت هفت هفته از سال ۱۴۰۲، نرخ تورم سال ۱۴۰۱ را اعلام کرد و مدعی شد که تورم ۴۵.۸ درصد بوده اما بسیاری از رسانه‌های ایران آن را بازی با ارقام دانستند تا داده‌های حقیقی از مردم پنهان بماند.
در پنجمین سالروز خروج آمریکا از برجام، بورس ایران نیز روز دوشنبه شاهد سقوط عظیم ارزش سهام و اوراق بهادار بود به‌گونه‌ای که به آن لقب «دوشنبه سیاه بورس» دادند.