از اواسط دهه ۹۰ ميلادی ، رهبران کشورهای ساحلی دريای خزر- يعنی ايران،آذربايجان، روسيه، ترکمنستان، و قزاقستان - بارها تکرار کرده اند که دريا نبايد به موضوعی برای منازعه بين آنها و يا بهانه ای برای درگيری با جامعه بين المللی تبديل شود.
با اين حال دريای خزر با برخورداری از منابع سرشار نفت و گاز طبيعی ، منابعی که امروزه چشم های بسياری به آنها دوخته است، مايه اغوای بسياری از کشورها شده است.
اما رويداد های اين هفته نشان می دهند که بهره برداری از اين منابع امری ست سخت پيچيده و حفظ دريای خزر به گونه دريای «صلح و هماهنگی» کاری است بس دشوار.
فردريکو بوردونارو، تحليل گر ايتاليايی در امور مربوط به انرژی، مسئله خزر را چنين ارزيابی می کند:«ما در بحبوحه رقابت های ژئوپليتيک بر سر کنترل گاز طبيعی دريای خزر قرار داريم».
شرکت عظيم روسی گازپروم ازجمله طرف های اصلی منابع خزر است و از دهه ۹۰ اين ناحيه را تحت تسلط خود گرفته است.
اما اخيرا گازپروم با رقيبانی روبه رو شده است. رييس گازپروم روز دوشنبه از جمهوری آذربايجان – کشوری که به اين شرکت گاز نمی فروشد- ديدارکرد تا پيشنهاد خريد گاز با قيمت های اروپايی را به باکو ارائه دهد.
گازپروم می خواهد همه گاز آذربايجان را خريداری کند و آن را از راه خط لوله اين شرکت به اروپا صادر کند، امری که اتحاديه اروپا به هيچ قيمت آن را نمی پذيرد.
به اين ترتيب اتحاديه اروپا به رقيب گازپروم برای گاز آذربايجان تبديل شده و اقدامات خود را به نحو چشم گيری در منطقه خزر گسترش داده است . سفير اتحاديه اروپا در آذربايجان، به بخش آذربايجانی راديو اروپای آزاد می گويد:« چشم پوشی از پيشنهاد روسيه برای باکو بسيار دشوار است».
وی می افزايد:«فکر می کنم پيشنهاد بسيار خوبی است. يعنی راستش از نقطه نظر آذربايجانی ها پيشنهاد بسيار خوبی است. خيلی از مشکلاتشان را از خيلی جهات حل می کند.اما از نظر ما خبر چندان خوبی نيست. ولی فکر نمی کنم داستان برای اتحاديه اروپا به سر رسيده باشد».
آذربايجان هنوز با پيشنهاد گازپروم موافقت نکرده است و مقامات آذربايجانی می دانند که گازپروم نظير همين پيشنهاد را قبلا به قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان نيز داده است و با آنها قراردادهای مشابهی که گفته می شود به مبلغ حدود ۳۰۰ دلار برای هر هزار متر مکعب است امضا کرده که از سال ۲۰۰۹ وارد عمل می شود.
- اتحاديه اروپا و آذربايجان طرح صدور گاز نابوکو را عاملی برای متوازن کردن نفوذ گازپروم در گاز خزر ارزيابی می کنند
هرچند که چند هفته پس از امضای قرارداد گازپروم به ازبکستان گفت برای سال۲۰۰۹ قيمت گاز ۲۱۰ دلار خواهد بود.
الهام علی يف، ریيس جمهوری آذربايجان، می گويد: داشتن راه های متنوع صادرات گاز به سود جامعه بين المللی است.
وی می افزاید:«مسئله امنيت انرژی همچنان در دستور کار جهان است. ما در اين حوزه دستاوردهايی داشته ايم و برنامه هايی طرح کرده ايم. ما نگرانی کشورهای ديگر در زمينه امنيت انرژی را درک می کنيم و به نوبه خود برای همکاری در زمينه تضمين امنيت انرژی اين کشورها تحت قراردادهای قابل قبول آمادگی داريم».
طرح اروپا
اتحاديه اروپا نيز در پيشبرد طرح خود برای صدور گاز – يعنی نابوکو – تلاش می کند. بنابراين طرح، خط لوله گاز از آذربايجان از طريق قفقاز به ترکيه و از آنجا پس از عبور از جنوب شرقی اروپا به اتريش می رود.
اتحاديه اروپا و آذربايجان نابوکو را عاملی برای متوازن کردن نفوذ گازپروم در گاز خزر ارزيابی می کنند.
خوشبخت يوسف زاده معاون شرکت دولتی نفت جمهوری آذربايجان می گويد: وقتی شرکت ها پيشنهاد هايشان را مطرح می کنند، آذربايجان می تواند به کمک نابوکو بيايد.
خوشبخت يوسف زاده می افزايد:« وقتی نابوکو کارش راآغاز کند ما به شرکای ديگر خواهيم گفت که تاحالا گاز را به اين قيمت می خريديد، اما حالا وضع فرق کرده است. وگرنه گاز از راه ديگری صادر خواهد شد. اين ها همه به دليل شرايط اقتصادی است».
وی اضافه می کند:«دلايل اتحاديه اروپا برای احداث خط لوله نابوکو متعدد است. به گفته بوردونارو اروپايی ها دوست ندارند از نظر امنيت انرژی و گاز طبيعی زير کنترل گازپروم باشند. نه به خاطر آن که گازپروم کنترل قيمت گاز را در دست دارد- بلکه به اين دليل که تحليل گران متوجه شده اند گازپروم از عهده انجام پيشنهادش برنمی آيد و احتمالا باز گذاشتن دست گازپروم در اين امر بسيار خطرناک است، چرا که گازپروم در تکنولوژی، نوآوری و حفظ و نگهداری لوله های قديمی گاز سرمايه گذاری نکرده است».
در خاطره اروپايی ها هنوز ماجرای اوائل سال ۲۰۰۷ زنده است، که منازعه ميان بلاروس و روسيه به کاستن از ميزان نفت برای غرب و اروپا انجاميد. درمورد روسيه و اوکراين نيز نظير همين درگيری پيش آمد و به توقف موقت جريان گاز به غرب منجر شد.
اما رها کردن گاز خزر به دست پروم مشکل ناخوشايند تر ديگری نيز به بار می آورد. بوردونارو می گويد:«اگر روسيه کنترل گاز قزاقستان و ترکمنستان را در دست داشته باشد امکان دارد در دهه اينده تصميم بگيرد گاز را به جای اتحاديه اروپا به چين بفروشد. که برای امنيت انرژی اروپا سخت خطرناک است».
اما امتيازی که گازپروم بر اتحاديه اروپا دارد آنست که گازپروم شرکتی واحد است. حال آن که زمانی که اروپا بخواهد درمورد شرکای نابوکو تصميم بگيرد پای کشورهای بسياری به ميان می آيد.
با اين حال دو کشور مهم اتحاديه، يعنی بريتانيا و آلمان ميل دارند اروپا را به داشتن استقلال بيشتر در امر انرژی سوق دهند.
واشنگتن و بروکسل از احداث خط لوله گاز طبيعی دريای خزر که از قزاقستان يا ترکمنستان آغاز شود و از بستر دريا عبور کند و به آذربايجان برسد واز آنجا به نابوکو تلمبه شود، حمايت می کنند.
از همين رو اتحاديه اروپا و آمريکا مدت يک سال است در بهبود روابط آذربايجان و ترکمنستان می کوشند.
انتقال گاز از طریق ایران
راه آسان تر برای انتقال گاز خزر به اروپا از طريق ايران است اما آمريکا به دليل تحريم های سياست خارجی اش با آن موافق نيست. آمريکا ترجيح می دهد که ايران و روسيه ، هر دو ، را از اين معادله بيرون نگاه دارد.
اما اتحاديه اروپا به گاز نياز دارد و روابط آن با ايران به صورت خصمانه واشنگتن و تهران نيست- هرچند نماينده اتحاديه اروپا وجود هرگونه مذاکره مستقيم با ايران درزمينه پيوستن به نابوکو را انکار کرده است.
همزمان با او نماينده ويژه مجارستان در نابوکو گفته است: « کنسرسيوم بين المللی اميدوار است گاز ايران دير يا زود دسترس پذير شود و ايران در زمره منابع عمده گاز طبيعی قرار گيرد».
عليرضا شيخ عطار، معاون وزارت خارجه ايران نيز در ديداری که در روزهای ۴-۵ ژوئن ( ۱۵-۱۶ خرداد) از آذربايجان داشت، به بخش آذربايجان راديو اروپای آزاد گفت: که ايران علامت هايی از اروپا درمورد امکان مشارکت در نابوکو دريافت کرده است.
شيخ عطار می گويد:«با وجود بازيگرانی چون اتحاديه اروپا، روسيه، چين، ترکيه، و ايران، که برای به دست آوردن منابع انرژی خزر رقابت می کنند، اين مزايده می تواند به گره کور جالبی بدل شود».