رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه روز سوم سپتامبر و در حاشیه دیدار از یک نمایشگاه صنایع نظامی در شهر سامسون، با اشاره به آن چه «تهدید هواپیماهای ترکیه با سامانه پدافند هوایی اس-۳۰۰ یونان» خواند، خطاب به آتن گفت: «ای یونان، تاریخ را نگاه کن. تاریخ را، اگر پا فراتر بگذاری تاوان آن را سخت پرداخت خواهی کرد!»
اما جمله‌ای از این سخنان که تیتر رسانه‌های جهان شد، تهدید مستقیم اردوغان به اقدام نظامی علیه یونان بود. او با اشاره به مناقشه دیگر دو کشور در خصوص جزایر دریای اژه گفت: «اگر بخواهید جزایر را اشغال کنید، یک شب ناگهان می‌آییم».
خط و نشان رئیس‌جمهور ترکیه بار دیگر و در ششم سپتامبر تکرار شد: «اگر یونان به تهدید‌های غیر مشروع خود ادامه دهد، صبر ما هم پایانی دارد… اگر وقت و زمانش فرا برسد یک شب ناگهان می‌آییم».
این رویکرد، هم سطح تنش میان دو کشور را به مرحله‌ای تازه کشانده و هم از سوی برخی مقامات یونان به عنوان یک تهدید جدی تلقی شده است. همزمان با جدی تلقی شدن این تهدید، میتسوتاکیس نخست وزیر یونان در ۱۳ سپتامبر گفت «ما در روز روشن منتظر کسانی هستیم که می‌گویند شب به ناگهان می‌آیند؛ تا به وضوح مشخص شود که حق با کیست و قوی چه کسی است».
عبارت «یک شب ناگهان می‌آییم» در تاریخ تنش‌های بین ترکیه و یونان که می‌توان آن را تا اوایل قرن ۱۹ به عقب برد، جمله جدیدی است، اما در سیاست ترکیه جمله‌ای است تکراری. تکراری از آن رو که این عبارت پیشتر در رابطه با سوریه مورد استفاده قرار گرفته بود. همین تازگی تهدید در این رابطه است که بسیاری را به این فکر واداشته که آیا مسیری نو در رابطه دو کشور پدید خواهد آمد؟
دیپلماسی «نخودچی» جواب نداد
زمانی که «امینه اردوغان» بانوی اول ترکیه، دسر معروف سفره‌های ترکیه، حلوای نخودچی را به نخست وزیر یونان تعارف کرد، بسیاری از تحلیلگران با خوش‌بینی امیدوار به بازسازی روابط میان دو کشور شدند. میتسوتاکیس که در مارس ۲۰۲۲ به استانبول سفر کرده بود، در یک دیدار غیررسمی اما دوستانه با اردوغان به صرف نهار پرداخت و از طعم دسر دست‌پخت همسر رئیس‌جمهور تعریف کرد.
فردای همان روز بود که دستور پخت حلوای نخودچی در اینترنت یونان ترند شد و حتی برنامه‌های آشپزی معروف یونانی هم به آموزش آن پرداختند. اما شاید تصور شیرین‌شدن رابطه تلخ دو کشور تنها با یک دسر خوشمزه و یک ناهار دوستانه دو رهبر، بیش از حد خوشبینانه بود؛ چرا که چنین لحظاتی در تاریخ دو کشور بسیار ناچیز است و «تنش» آن چاشنی فراوان این رابطه است.
نزاع از کجا شروع شد؟
پس از شورش منطقه مورا (جنوب یونان کنونی) در سال ۱۸۲۱، یک جمعیت برای نخستین بار خواستار خروج از امپراتوری عثمانی به قصد تأسیس ملت و دولت خود شدند. «کشور یونان» که حدود ۱۰ سال بعد شکل گرفت، بارها در قرن ۱۹ در برابر عثمانی صف‌آرایی کرد[۱]. از آن زمان به این سو است که می‌توان ادعا کرد «تاریخ» در میان دو کشور به تاریخ نپیوسته، و تمام جزئیات این رابطه، میان دو کشور زنده است.
بیشتر در این باره: استقلال یونان؛ رستاخیز دموکراسی غربیاز جمله مهم‌ترین آن، جنگی است که یونانیان آن را «فلاکت آسیای صغیر» و ترک‌ها «جنگ نجات ملی» می‌خوانند. در سال ۱۹۲۲ ارتش ترکیه به فرماندهی مصطفی کمال پاشا (آتاتورک) در شهر ازمیر، ارتش یونان را از خاک ترکیه بیرون راندند. این جنگ که می‌توان آن را نبرد تأسیس ترکیه نوین دانست، با عهدنامه لوزان در سال ۱۹۲۳ وضعیت جدیدی میان دو کشور به وجود آورد. بر اساس این عهدنامه، تعدادی از جزایر دریای اژه به یونان واگذار شد، اما بر اساس ماده ۱۳ این عهدنامه، مقرر شد که این جزایر باید خلع سلاح شوند.
در سال ۱۹۴۷ و بر اساس قرارداد پاریس، ۱۲ جزیره دیگر دریای اژه نیز که تحت قیمومیت ایتالیا بود، با قید غیرنظامی بودن به یونان واگذار شد. اما این قراردادها خود به دو دلیل آغاز درگیری‌های دیگر شدند؛ یکی مسئله آب‌های سرزمینی و دیگری جزایری که در مورد آن‌ها تعیین تکلیف نشده بود. (حدود سه هزار جزیره در میان این دو کشور وجود دارد.)
گرچه تعادلی که معاهده لوزان برای روابط دو کشور ایجاد کرده است، مبتنی بر «اعتماد متقابل» و «دوستی و همکاری» است، اما اتفاقاتی که در سال‌های اخیر روی داده نشان از آن دارد که این ویژگی در روابط امروز ترکیه و یونان از بین رفته است.
سال ۲۰۰۴ و در دوران حزب عدالت و توسعه، ارتش یونان ۲۰ جزیره در دریای اژه را تسخیر کرد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها جزیره «کویون» در فاصله ۳ و نیم مایلی خاک ترکیه است. بعدتر در این جزیره، نیروهای نظامی یونان پایگاه و آکادمی نظامی مستقر کردند. این همه در حالی بود که ترکیه و حزب عدالت و توسعه واکنشی جدی به آن نشان نداد و از در «دوستی و همکاری متقابل» بر آمد[۲].
تنش‌های جدید، زخم‌های کهنه
ماجرای دور تازه تنش میان آنکارا و آتن از آنجا آغاز شد که ترکیه در اواخر اوت ۲۰۲۲ یونان را متهم کرد که سامانه دفاع هوایی اس-۳۰۰ خود را بر روی دو جت ترکیه که به ادعای این کشور در حال پرواز بر فراز آب‌های بی طرف در راستای اهداف ناتو بوده‌اند، قفل کرده است.
نقض حریم هوایی میان ترکیه و یونان امر جدیدی نیست. در هشت ماه گذشته ترکیه ادعا می‌کند که جنگنده‌های یونان ۱۱۲۳ بار وارد حریم هوایی این کشور شده‌اند. آن طرف هم، نخست‌وزیر یونان در ۲۸ آوریل گفت: «من به ناتو اطلاع دادم که ترکیه حریم هوایی ما را نقض کرده است. این نباید رفتار کشوری باشد که می‌خواهد به خانواده اتحادیه اروپا بپیوندد»[۳].
وزارت خارجه ترکیه در ششم سپتامبر، نامه‌ای به ۲۵ کشور عضو اتحادیه اروپا، ینس استولتنبرگ دبیرکل ناتو، اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل و آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد ارسال کرد و آتن را به نقض وضعیت غیرنظامی جزایر شرقی دریای اژه و سایر «اقدامات غیرقانونی» متهم کرده است.
ترکیه در این نامه بر وجود «خواسته‌های حداکثری» یونان انگشت نهاده است. چرا که دولت آتن مدعی است که حریم هوایی باید به ۱۰ مایل دریایی گسترش یابد، در حالی که آب‌های سرزمینی این کشور (حریم دریایی) در دریای اژه تنها شش مایل دریایی است.
صندلی‌های ترکیه و یونان در کنار هم در نشست وزیران دفاع ناتو در ژوئن ۲۰۱۹
در ماه مه همین سال هم تنش دیگری میان دو کشور روی داد. درست چند روز پس از دیپلماسی حلوای نخودچی، نخست‌وزیر یونان در کنگره آمریکا از کمک‌های تسلیحاتی احتمالی آمریکا به ترکیه انتقاد کرده و مدعی شد، این کمک‌ها به «منافع مشترک» در شرق مدیترانه آسیب می‌زند.
پس از آن بود که اردوغان گفت «برای من دیگر کسی به نام میتسوتاکیس (نخست‌وزیر یونان) وجود ندارد و من هرگز با او ملاقاتی نخواهم داشت. ما با سیاستمداران شریفی وارد رابطه می‌شویم که به قول خود عمل می‌کنند».
اما در تنشی که از اواخر ماه اوت میان این دو همسایه پدیدار شده، مسئله به چنان شکلی پیش رفته است که مصطفی شنتوپ، رئیس مجلس ترکیه اعلام کرد که «الفاظی‌ها و اقدامات تحریک‌آمیز یونان که اخیراً تنش‌ها را در دریای مدیترانه شرقی تشدید کرده، اکنون به یک تهدید امنیتی برای کشور ما تبدیل شده است».
این جملات در شرایطی گفته می‌شود که فرانسه، همچون بیشتر کشورهای اروپایی در این تنش با قاطعیت پشت یونان ایستاده‌اند و در غرب حمایت ناچیزی به نفع ترکیه وجود دارد.
در واقع با نگاه به همین تنش‌های اخیر، می‌توان ناتو و آمریکا را نیز به صورت پررنگ در میانه رابطه این دو کشور پیدا کرد، اما نه به عنوان ابزارهایی که بحران میان دو کشور را کنترل می‌کنند، بلکه گاه حتی عامل تنش نیز می‌شوند اما بی‌شک، تا امروز عامل کنترل بروز جنگ میان دو طرف نیز بوده‌اند چرا که گاه از اقدامات ترکیه و گاه از اقدامات یونان حمایت گری کرده‌اند.
بحران کنترل شده یا تحریک ملی‌گرایی
با توجه به نوسان گفتمان طرفین و نبود اقدام عملی از هر دو سو در این تنش اخیر و همچنین وضعیت اقتصادی دو کشور، بعید به نظر می‌رسد که این تنش به یک جنگ تمام عیار ختم شود، هرچند اگر زد و خوردهای کوچک محتمل باشد؛ به ویژه آنکه تاریخ دو کشور پر است از این نوع تنش‌ها.
در واقع، تا زمانی که طرفین مسئله خود در قبال جزایر موجود در دریای اژه را حل نکنند این تنش‌های مداوم، ادامه‌دار خواهد بود. توافق در مورد جزایر عملاً توافقی در مورد آب‌های سرزمینی و مرزهای هوایی دو کشور است.
البته صرف این توافق همه چیز را به پایان نمی‌برد، چرا که تاریخ طولانی تنش میان دو کشور عاملی برای تحریک ملی‌گرایی در میان این دو همسایه بوده و هر یک از طرفین به گاه نیاز و به ویژه در زمان مصائب اقتصادی از آن استفاده کرده‌اند.
امروز ترکیه و یونان هم در شرایط دشوار اقتصادی قرار دارند و هم اینکه هر دو کشور در آستانه انتخابات هستند. ترکیه در ژوئن ۲۰۲۳ انتخابات ریاست جمهوری را پیش رو دارد و یونان در ماه اوت ۲۰۲۳ انتخابات پارلمانی را انجام خواهد داد. نقطه اشتراک دیگر این دو کشور آن است که سیاستمداران‌شان در شرایطی وارد این انتخابات می‌شوند که نارضایتی عمومی از سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی بالا گرفته است.
مراسم استقبال از کارامانلیس نخست‌وزیر وقت یونان در آنکارا در ژانویه ۲۰۰۸
در نظرسنجی‌های اخیر، میتسوتاکیس نخست‌وزیر یونان در مقابل رقیب خود آلکسیس سیپراس به کمترین میزان محبوبیت خود در سه سال گذشته رسیده است. در مقابل نظرسنجی‌های ترکیه نیز حکایت از آن دارد که نارضایتی مردمی از عملکرد ریاست جمهوری ترکیه از مرز ۵۰ درصد فراتر رفته است.
در چنین شرایطی، آنچه به نظر می‌رسد میان دو کشور روی داده، استراتژی بحران‌آفرینی کنترل‌شده است. یعنی هر دو کشور به واسطه مهار و آتش‌زنی، چه به صورت کلامی و چه گاه در سطح عمل، در صدد ایجاد شرایطی هستند و خواهند بود که بتوانند حس ملی‌گرایی را تحریک اما در عین حال کنترل کنند.
حس ملی‌گرایی در شرایط دشوار اقتصادی دو کشور که دچار مسئله مهاجران نیز هستند، یکی از عوامل مهم برای روی کار ماندن و رأی آوری احزاب در قدرت موجود دو کشور است.
نظرات طرح‌شده در این یادداشت، الزاماً بازتاب دیدگاه رادیوفردا نیست.
بیشتر بخوانید
ارابه‌ران ۲۰۲۲؛ بزرگترین رزمایش هوایی اروپا در یونانترکیه در قبرس شمالی به دنبال چیست؟آیا ترکیه از عضویت در اتحادیه اروپا منصرف شده است؟