حمله موشکی سپاه پاسداران به شهر اربیل از اتفاقات غیرمنتظره بود که تغییراتی در رویکرد تلافی‌جویانه جمهوری‌اسلامی ایران و موازنه قوای منطقه‌ای ایجاد کرده‌است.
البته ابعاد و مانایی این تغییرات معلوم نیست، ولی پرتاب ۱۰ تا ۱۲ موشک بالیستیک نقطه‌زن «فاتح ۱۱۰» به اربیل نشان می‌دهد که الگوی واکنش غیرتعجیلی در برابر حملات مستقیم و غیرمستقیم اسرائیل جایش را به برخورد فعال داده‌است.
البته این اتفاق خود محصول تغییر سیاست بازدارنده دولت اسرائیل به رویکرد تهاجمی فعال است که در سالیان گذشته هم در داخل مراکزی در ایران عملیات خرابکارانه انجام داده و هم در سوریه نیروهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و متحدان بومی و خارجی آن را بارها در سال‌های گذشته هدف تهاجم مرگبار قرار داده است.
سپاه به صورت رسمی مسئولیت حملات موشکی به اربیل را بر عهده گرفت و مدعی شد که «مرکز راهبردی توطئه و شرارت صهیونیست‌ها» را آماج حمله قرار داد. دلیل این کار پاسخ به تحرکات اخیر اسرائیل ذکر شده است. در آخرین رویارویی نظامی نیابتی و غیرمستقیم دولت‌های ایران و اسرائیل دو نفراز نیروهای سپاه در حومه دمشق کشته شدند.
رسانه‌های نزدیک به نظام در ایران و عراق مدعی شدند که حملات به مرکز «جاسوسی» اسرائیل در اربیل تلفات انسانی داشته است. اما این ادعا از سوی دولت عراق و اقلیم خودمختار کردستان رد شده‌است. «مسرور بارزانی» نخست وزیر اقلیم کردستان عراق در اظهاراتی شدید اللحن آمران و عاملان حمله موشکی به اربیل را «بزدلان تروریست» نامید که مناطق غیرنظامی را هدف قرار دادند.
مقامات دولت اقلیم کردستان عراق وجود تأسیسات و مراکز متعلق به نیروهای امنیتی اسرائیل و جاسوسی آنها در ارتباط با ایران را تکذیب کردند. آنها حتی در این خصوص با تشکیل کمیته حقیقت‌یاب در عراق موافقت کردند. دولت عراق نیز با احضار سفیر ایران اعتراض رسمی دولت عراق به نقض حاکمیت ملی این کشور از سوی جمهوری‌اسلامی ایران را ابلاغ کرد.
همزمان «مقتدی صدر» روحانی شیعه پرنفوذ عراقی نیز پیشنهاد شکایت از ایران به سازمان ملل به دلیل زیر پا گذاشتن قوانین بین‌المللی را داده است. مقامات دولت آمریکا نیز اعلام کردند که نه ساختمان نوساز کنسولگری آمریکا در اربیل آسیبی دیده، و نه هیچیک از نیروهای آمریکایی آسیب دیده‌اند. مسئولان دولت اسرائیل سکوت کرده‌اند، اما «کانال ۱۲» اسرائیل به نقل از یک منبع دولتی ناشناس گفت هیچ اسرائیلی در حمله یادشده کشته و زخمی نشده است.
نوع واکنش دولت‌های آمریکا و اسرائیل تأییدکننده این ادعاست که حمله فوق تلفات انسانی نداشته‌است. دولت خودمختار اقلیم کردستان عراق نیز اظهار داشت که فقط یک شهروند عادی زخمی شده‌است. عکس‌ها و تصاویری که از سوی رسانه‌های شبه امنیتی و نزدیک به سپاه منتشر شده‌است تا کنون فاقد نشانه‌هایی است که بتوان تشخیص داد که محل اصابت چه بوده‌است. برخی از اخبار تأییدنشده حکایت از این دارد که ساختمان‌های هدف متعلق به واحدهای مخفی نیروهای امنیتی اسرائیل بوده که فعالیت‌هایی را در آنجا انجام می‌دادند.
بر اساس ادعای خبرگزاری «المیادین» حمله موشکی سپاه ساختمانی را در اربیل عراق هدف قرار داد که از آنجا حمله به یک پایگاه نظامی در کرمانشاه سازماندهی شده بود. بدیترتیب معلوم شد که صدای مهیب انفجار که در چند استان عربی در ۲۵ بهمن سال جاری شنیده شد مربوط به حمله پهپادی به یک پایگاه نظامی در کرمانشاه بوده‌است.
در آن مقطع به صورت رسمی توضیحی در این مورد داده نشد اما اکنون بعد از تقریباً یک ماه معلوم می‌شود که ابعاد حمله‌ای که به دولت اسرائیل نسبت داده می‌شود در حدی زیاد بوده که منجر به خسارت بزرگ در پایگاه نظامی فوق شده بود.
حال هدف سپاه از این عملیات چه بوده‌است؟ به نظر می‌رسد هدف اصلی واکنش تلافی‌جویانه به اقدامات تهاجمی اسرائیل است. نظام رویکرد غیرتعجیلی در قالب «صبر استراتژیک» و هدف قرار دادن مقامات اسرائیلی در کشورهای ثالث را کنار گذاشته و در عین حال فاصله زیادی نیز نگرفته‌است.
به احتمال زیاد انجام حملات موشکی به گونه‌ای که تلفات انسانی نداشته باشد و اهدافی داخل خاک اسرائیل را هدف قرار ندهد، اقدامی آگاهانه بوده است تا هشداری به دولت اسرائیل داده شود و در عین حال منجر به گسترش سطح منازعه در حد غیرقابل کنترل نشود. در واقع شتاب‌دادن به عملیات‌های تلافی‌جویانه با آهنگ نه چندان زیاد مورد توجه است تا به موازات نهادینه کردن حضور نظامی در سوریه و نزدیکی به ارتفاعات «جولان» اعمال فشار به اسرائیل و بازدارندگی راهبردی را حفظ کند.
حملات پهپادی، راکتی و موشکی به مراکز وابسته به دولت آمریکا در عراق از سوی نیروهای همسو با جمهوری اسلامی ایران مسبوق به سابقه است که بعد از کشته‌شدن قاسم سلیمانی شدت پیدا کرده‌است. همچنین سپاه پیش از این مراکز گروه‌های اپوزیسیون ایرانی را در داخل خاک عراق هدف قرار داده بود اما به نظر می‌رسد حمله اخیر به لحاظ گستردگی و شدت بزرگترین منازعه در داخل خاک عراق بین ایران و آمریکا باشد.
این عملیات به صورت همزمان چند هدف را مد نظر داشته‌است. البته این نوع اقدامات مغایر با نظم بین‌الملل وقوانین جهانی با ویژگی مداخله جویانه سپاه سازگاری دارد و ماهیت اصلی این نیروی نظامی-ایدئولوژیک فرامرزی را بازتاب می‌دهد. این اقدامات به زعم آنها و رهبرشان آقای خامنه‌ای منجر به تقویت «جبهه مقاومت» می‌شود.
شلیک موشک‌ها به نزدیکی ساختمان کنسولگری آمریکا در اربیل درست ساعاتی بعد از اینکه مذاکره‌کنندگان ایرانی از وین برگشتند و زمان ادامه گفتگوها مشخص نیست پیام مشخصی دارد. انتخاب محلی نزدیک کنسولگری آمریکا به گونه‌ای که به آن آسیب نزند در شرایطی که خروج سپاه از فهرست سازمان‌های تروریستی آمریکا از موضوعات اختلافی بین ایران و آمریکا در آخرین خوان گفت‌وگوهای احیای برجام است، این پیام را می‌دهد که تداوم وضعیت کنونی و استمرار تحریم‌ها سپاه را در موقعیت خطرناک‌تری برای آمریکا قرار می‌دهد.
علاوه بر این جمهوری‌اسلامی ایران به مقاومت در برابر مصالحه در حوزه موشکی و سیاست‌های منطقه‌ای خود با دولت‌های غربی ادامه می‌دهد. همچنین این اقدام نوعی موازنه‌سازی در برابر فشار اسرائیل به مذاکرات وین و هدف قرار دادن اهداف وابسته به حکومت ایران در سوریه را مد نظر داشت.
ظاهراً از دید مقامات امنیتی ایران حمله اخیر اسرائیل که منجر به کشته شدن دو نفر از نیروهای سپاه شد با هماهنگی آمریکا انجام شده بود؛ بدین ترتیب آنها خواستند با این حمله جبران مافات کرده و نشان بدهند که دست آنها هم خالی نیست و اجازه تضعیف موقعیت چانه‌زنی خود را نمی‌دهند.
اما مستقل از خواست و انگیزه مقامات جمهوری‌اسلامی ایران این اتفاق نشانگر تهدیدات تداوم ماجراجویی و توسعه‌طلبی منطقه‌ای حکومت برای ثبات جهانی و امنیت منطقه‌ای است. این ملاحظه بعد از تهاجم نظامی دولت روسیه به کشور اوکراین برجستگی بیشتری پیدا کرده‌است.
مهار سپاه پاسداران الان ضروری‌تر شده‌است؛ درنتیجه دولت بایدن برای دادن امتیاز در زمینه خروج کامل و یا بخشی سپاه از تحریم‌ها و محدودیت‌ها با تنگنای بیشتری مواجه شده‌است.
دولت روسیه با توجه به مناسبات خوبی که با دولت‌های عراق و اسرائیل دارد از حرکت اخیر سپاه با هدفگذاری علیه اسرائیل استقبال نمی‌کند اما تشدید تنش بین ایران و آمریکا و افزوده شدن بر بحث‌های اختلافی در مذاکرات بازسازی برجام را به نفع خود در شرایط کنونی می‌پندارد تا به اهداف مورد نظر خود برسد.
از زاویه‌ای دیگر به نظر می‌رسد که هسته سخت قدرت در کنار ارسال پیام به دولت‌های اسرائیل و آمریکا اقلیم خودمختار کردستان عراق و دولت مرکزی عراق را نیز به صورت خاص مخاطب قرار داده‌است. آنها از مدت‌ها پیش به اقلیم خودمختار کردستان فشار می‌آوردند که همکاری با اسرائیل را کاهش دهند.
همچنین مدعی وجود مراکزی در نزدیک مرز ایران تحت استفاده نیروهای امنیتی اسرائیل نیز بودند. دولت بارزانی این ادعاها را تکذیب کرده بود. حال آنها می‌خواهند هم به کردستان عراق فشار بیاورند تا خطوط قرمز جمهوری‌اسلامی ایران را در نظر بگیرد هم به ائتلاف ضد جمهوری‌اسلامی ایران در عراق هشدار بدهد که نادیده گرفتن متحدان عراقی آنها در دولت آینده این کشور هزینه در بر خواهد داشت.
مدتی است که تنش بین نیروهای همسو و نیابتی جمهوری‌اسلامی ایران در عراق با حزب دمکراتیک کردستان عراق افزایش پیدا کرده‌است. کردها در ائتلاف با اهل سنت و شیعیان منتقد و مستقل خواهان تضعیف نقش حشد‌الشعبی و شیعیان بنیادگرا در سیاست عراق هستند.
اما آیا اقدام مخاطره‌آمیز سپاه به اهداف مورد نظر می‌رسد؟ پاسخ به این سؤال تابعی از متغیرهای مختلف است. واکنش مقامات دولت بایدن نشان می‌دهد که آنها اگرچه اقدام حکومت ایران در نقض حاکمیت ملی عراق را محکوم کردند اما ظاهرا اراده‌ای برای تغییر موضع نسبت به مذاکرات وین اعم از سختگیری و یا سهل‌گیری بیشتر ندارند. ذهنیت حاکم بر کاخ سفید استفاده از اهرم برجام برای فشارها و توافقات بعدی است. برجام به صورت یک معامله در نظر گرفته می‌شود که بخشی از مشکل را کاهش می‌دهد و سپس فضا برای متمرکز شدن بر اختلافات دیگر مساعد می‌شود.
منتهی اقدامات پرخطر سپاه چالشی برای این ارزیابی است که بعید است دولت بایدن فراتر از برجام بتواند امتیازی کسب کند. البته در کنگره آمریکا تعداد نمایندگانی که مخالف بازگشت به برجام هستند بعد از این اتفاق در حزب دمکرات به صورت نسبی افزایش پیدا کردند. تروئیکای اروپا نیز موضع خاصی نگرفته‌است.
در سطح منطقه دولت ترکیه واکنش منفی داشته‌است که خود به دلیل حملات متعدد نظامی به کردستان عراق در موقعیت آسیب‌پذیر قرار دارد. در سطح داخل عراق نیز مخالفت‌ها با جمهوری‌اسلامی ایران افزایش یافته‌است اما موازنه قوا همانی بود که قبلا وجود داشت.
ناامیدی از اقدامات سیاسی و دیپلماتیک برای اثرگذاری در دولت آینده عراق باعث نادیده گرفتن ناخشنودی دولت مرکزی عراق از سوی مقامات تهران شده‌است. آنها از طریق قدرت سخت و نمایش توان خود در ایجاد بی‌ثباتی و درگیری‌های نظامی در داخل عراق توسط متحدان‌شان به دنبال گروکشی هستند.
دولت عراق اهرم‌های مؤثری برای خنثی‌سازی مداخلات جمهوری‌اسلامی ایران ندارد. می‌توان پیشبینی کرد که نگاه منفی افکار عمومی عراق نسبت به مداخلات حکومت ایران افزایش پیدا کند اما دولت عراق به خودی خود و بدون حمایت آمریکا کار خاصی نمی‌تواند انجام دهد.
نگرانی از شکل‌گرفتن یک جنگ داخلی دیگر در عراق باعث می‌شود تا آنها در برابر اقدامات ایذائی جمهوری اسلامی ایران خویشتن‌داری نشان بدهند. البته در سطح سیاسی ائتلاف ضد جمهوری‌اسلامی ایران در داخل عراق قوی‌تر شده و نیروهای بیشتری از شیعیان و کردها را جذب خواهد کرد.
بنابراین مبارزه‌طلبی سپاه باعث کاهش قدرت نرم ایران در عراق شده و حساسیت‌ها در سطح منطقه و جهان برای حفظ محدودیت‌ها علیه این نهاد نظامی-ایدئولوژیک-سیاسی را حفظ و گسترش می‌دهد.
همچنین این اقدام این فرضیه را قوت بخشید که حمله موشکی سپاه برای منتفی کردن پرونده بازسازی برجام نبوده بلکه در صدد تثبیت برجام به عنوان سقف خواسته‌های آمریکا و دیکته کردن شرایط مورد نظر نظام در آخرین چانه‌زنی‌ها با دولت آمریکا است.
روزهای آینده نشان می‌دهد که این ترفند کارساز می‌افتد یا شرایط را برای جمهوری‌اسلامی ایران سخت‌تر می‌کند.
