داستان و به ويژه رمان، برخلاف برخی هنرها چون شعر و نقاشی، چند صدايی است و همين مشخصه در جمهوری اسلامی و ديگر نظام های ايدئولوژيک و مکتبی، به يکی از دشوارترين مشکلات داستان نويسان و يکی از مهم ترين دست آويزهای سانسور بدل شده است.
بازداشت و محاکمه يعقوب ياد علی، نويسنده رمان «آداب بی قراری» ، ده ها رمان و مجموعه داستان کوتاه ممنوع الچاپ يا سانسور شده ايرانی و غير ايرانی و اتهاماتی که به کرات در قالب مقاله، يادداشت و نقد در برخی نشريات جمهوری اسلامی بر نويسندگان ايرانی آوار می شوند، نمونه هايی از اين پديده را به دست می دهند.
در اغلب موارد، منش، گفتار و کردار شخصيت های گوناگون، متنوع و متفاوت داستان به حساب نويسنده نوشته شده و آفريننده اثری که خلق جاندار شخصيت های متنوع، متفاوت و رنگارنگ از شاخص های مهم خلاقيت و مستلزمه حرفه ايی کار او است، چون مسئول و پاسخگوی کردار و رفتار همه شخصيت های داستان خود تلقی می شود.
تعميم سانسور از عرصه سياست به قلمروهای دينی، اخلاقی، ارزشی، ناموسی و ... در ايران به تشديد سانسور رسمی و خود سانسوری در همه انواع هنری و ادبی منجر شده است و در اين ميان ژانرهايی چون داستان کوتاه و بلند، رمان، سينما و تاتر، که جلوه گاه ظهور و دگرگونی منش ها و شخصيت های گوناگون، زبان، عقايد، کردار و گفتار متفاوت اند، بيش از همه آسيب ديده اند.
توهين به قوم لر
چندی پيش يعقوب ياد علی، نويسنده ۳۶ ساله و با استعداد ايرانی به اتهام «توهين به قوم لر و شخصيت زنان ايلاتی» در شهرستان ياسوج بازداشت شد و چند ماهی در زندان به سر برد.
کيفرخواست عليه يعقوب ياد علی، که خود از قوم لر بختياری برخاسته است، با استناد به جمله هايی از داستان «حالت ها در حياط» و رمان با ارزش و برجسته «آداب بی قراری» تنظيم شده است.
رسيدگی به پرونده اتهامی در هفته گذشته در دادسرای تهران ادامه يافت. وکيل متهم تقاضا کرده است که پرونده از شهرستان ياسوج به تهران منتقل شود اما آخرين خبرها حکايت از آن دارند که نخستين جلسه محاکمه آقای يعقوب ياد علی اول شهريور در ياسوج برگزار شده است.
کتاب «حالت ها در حياط» هشت سال پيش و رمان «آداب بی قراری» سه سال پيش با مجوز رسمی وزارت اسلامی منتشر و با استقبال منتقدان ادبی رو به رو شدند.
داستان و دموکراسی ادبی
شخصيت سازی و باور پذير کردن آدم ها و واقعيت داستانی از ارزش های مثبت يک نويسنده است اما نه فقط سانسور رسمی و دولتی و رسانه های بنيادگرای جمهوری اسلامی که بخش مهمی از افکار عمومی و اغلب روشنفکرانی که از منظر اين يا آن مکتب و ايدئولوژی به جهان می نگرند، گفتار، کردار و حضور جدی، جاندار و زنده شخصيت های نامطلوب خود را در داستان و رمان نمی پسندند.
«آداب بی قراری» سه سال پيش با مجوز رسمی وزارت اسلامی منتشر و با استقبال منتقدان ادبی رو به رو شد. در هر اثر هنری و ادبی و از جمله داستان و رمان، بخشی از منش، شخصيت، روان شناسی و عقايد خالق اثر بازتاب می يابد اما تحليل اين بعد از اثر، حتا در شعر و نقاشی که به خلق تک صدايی نزديک تر اند، به دليل فرآينده پيچيده و چند لايه و گاه مقلوب بازتاب چندان آسان نيست.
انواع داستان ــ داستان کوتاه، داستان بلند و رمان ــ به رغم حضور ابعادی از منش، شخصيت، روان شناسی و عقايد نويسنده، به دليل بافت چند صدايی خود امکان حضور واقعی و زنده شخصيت های گوناگون را در واقعيت داستانی فراهم می کنند.
داستان نويسی مدرن بر بستر ليبراليسم و دموکراسی پديد آمد چرا که پذيرش حق حضور ديگران، پذيرش حضور آزاد صداها و شخصيت های گوناگون، پذيرش هويت فردی و فرديت مستقل و متمايز از شرايط اصلی داستان نويسی است.
منظری که اثر هنری و به ويژه داستان و رمان را با خالق آن همذات و يک و همان چيز می پندارد و نويسنده را مسئول و پاسخگوی شخصيت های متفاوت اثر خود می داند، فرهنگ چند صدايی و استلزامات حرفه ای داستان نويسی را نفی کرده و اثر هنری را تجلی صدايی واحد تلقی می کند.
فرهنگ چند صدايی در دادگاه
سانسور، حتی در مورد آثار تک صدايی، به سرکوب آزادی بيان و قتل فرهنگ می انجامد اما آن گاه که گفتار ، کردار و منش شخصيت های گوناگون يک داستان را به نويسنده نسبت داده و او و اثر او را به محاکمه می کشند يا از او می خواهند که اين يا آن شخصيت، يا اين يا آن جمله و کردار را از اثر خود حذف کند، نه فقط اثر هنری و ادبی که فرهنگ تک صدايی را سانسور و محاکمه می کنند.
داستان و به ويژه رمان، به رغم بازتاب بخشی از شخصيت خالق خود، نه بيانيه اعتقادی يا متنی فلسفی، دينی، اخلاقی، اجتماعی و سياسی است و نه تنها بازتاب عقايد، باورها و منش يک فرد.
در يک رمان با ارزش آدم های داستان با فرديت و هويت مستقل خود خلق می شوند، با زبان خود سخن می گويند، کردار و رفتار آنان با شخصيت، منش، روان شناسی و موقعيت آن ها هماهنگ و همگن است.
آدم های داستان با گفتار، زبان و کردار فردی و هويت مستقل خود آفريده می شوند.
حضور آدم های بی رنگ، کليشه ای، تيپيک، مرده و ناقص از شاخص های داستان نويسی ايدئولوژيک و مکتبی است که با نگاهی بسته و با داوری ارزشی به اثر هنری و ادبی می نگرد، شخصيت های از منظر خويش منفی داستان را بی رنگ و مرده تصوير می کند و با تحميل پند و اندرز و آموزه های اخلاقی، دينی، سياسی و ايدئولوژيک به واقعيت داستانی اثر را به متنی تبليغاتی، و البته بی تاثير، تقليل می دهد.
باور پذير کردن آدم ها و واقعيت داستانی، خلق شخصيت های جدی و خون دار، تبعيت از منطق واقعيت داستانی و چند صدايی بودن يک رمان در موفقيت آن نقشی مهم و اساسی ايفاء می کنند.
شخصيت های کليشه ای، آدم هايی که با زبانی عاريتی سخن می گويند و منش و هويت اشان با توصيف های کلی تصوير می شوند، از فرديت تهی شده و اثر را تخريب می کنند.
مجرمی که با زبان کليشه ای معلمان اخلاق و کميسرهای حزبی سخن می گويد، جرمی که به دليل سانسور تصوير نمی شود، شخصيت هايی که دلايل و زمينه های منش آنان در سايه و مبهم می ماند، پند و اندرز و آموزه های ايدئولوژيک که از حضور مزاحم نويسنده خبر می دهند، آزادی را از خوانندگان سلب و جاذبه اثر را نابود می کنند.
محاکمه به اتهام توانايی حرفه ايی
استلزام حرفه ايی داستان نويسی چند صدايی بودن اثر و خلق شخصيت هايی است که با زبان خود آراء و و افکار خود را بيان و بر منش خود رفتار کرده و تخول می يابند.
محاکمه نويسنده و سانسور داستان و رمان به اتهام گفتار و کردار شخصيت ها داستان به معنای آن است که نويسنده را به دليل توانايی های حرفه ايی او محکوم يا سانسور می کنيم.
يعقوب ياد علی و ده ها داستان سانسور شده و چاپ نشده به اين دليل مجازات می شوند که سانسور سايه خود را بر همه عرصه ها گسترده است، کلام را نه با کلام که با سانسور و زندان پاسخ می گويند و علاوه بر اين همه به اين دليل ساده که داوران تفاوت اثری خلق شده بر بستر فرهنگ استبدادی تک صدايی و رمان يا داستانی برآمده از متن فرهنگ چند صدايی را ناديده می گيرند.
