حال جامعه ایرانی در طولانی‌ترین شب سال، یلدای کهن که کهنه نمی‌شود چطور است؟ در ایام کهن، ایرانیان هر یک چراغی با خود به مهمانی شب یلدا می‌بردند. ایرانیان قدیم، گاه شب یَلدا را تا زمان دمیدن صبح در دامنه‌های البرز به انتظار طلوع خورشید می‌گذراندند. جامعه ایران این روزها در شب تولد خورشید چه می‌کند؟ به خیابان‌های شهر می‌رویم. بعضی‌ها می‌گویند یلدا یادشان رفته:
«والا ما نمی‌دانیم یلدا چیست. اصلاً زندگی یادمان نمی‌آید. شما دنبال شب یلدا هستید؟ پول باشد شب یلدا و همه چیز هست. پول نباشد هیچی نیست. الان برای دوزار پول در سرما نشسته‌ایم. الان دیگر مردم شب یلدا یادشان است؟ چرا پولدارها آنهایی که دارند می‌دانند شب یلدا چیست.»
یک شهروند دیگر:
«خیلی تغییر کرده اصلاً خلوت شده. شب‌های یلدای قدیم خیلی بهتر بود. دور کرسی می‌نشستند، بزرگترها بودند. الان خب خانوادهها هم خلوت‌تر شده و هم سخت می‌گیرند. مشکلات زیاد شده. تجمل‌گرایی زیاد شده. [قبلاً] یک نوع غذا درست می‌کردند، میوه‌های معمولی و اکثراً خشک و خشکبار و کشمش و آجیل و این جور چیزها بود ولی خب الان نه اکثراً بیشتر سخت می‌گیرند.»
بعضی‌های دیگر اما حس و حال یلداشان همچنان بر پاست:
«کوچکترها می‌روند خانه بزرگترها، هندوانه و میوه و شیرینی و آجیل می‌گیرند و دور هم جمع می‌شوند و گفت‌وگو می‌کنند و از قدیم و جدید و آینده می‌گویند. شب خیلی خوبی است. واقعاً پیوندی است که کوچکترها می‌روند خانه بزرگترها و به نظر من شب خیلی خوبی است. شب مهربانی است.»
یک شهروند دیگر:
«برادر بزرگتر من همه اعضای خانواده را دعوت می‌کند. سور و سات برقرار است و آشپزی مفصل است و میوه هم هست و لاله خانم هم فال حافظ می‌گیرد و خیلی هم به ما خوش می‌گذرد.»
صدای شهروند دیگر:
«خانوادهها وقتی دور هم جمع می‌شوند کلاً گرما و صمیمیت خیلی زیاد است و وقتی پیش بزرگ فامیل جمع می‌شویم و او فال می‌گیرد حس خیلی خوبی است. خیلی لذت‌بخش است، شوخی‌ها و خنده‌‌هایی که داریم، گفت‌وگوهایی که داریم. مخصوصاً چون دوری‌ها الان زیاد شده فرصت خوبی است تا همه دور هم جمع شوند و همدیگر را ببینند.»
مسلماً از ایران کهن تا امروز شب یلدای ایرانیان تغییرات زیادی کرده. حتی در همین سال‌های اخیر هم تغییرات را می‌توان از سالی به سال دیگر در جامعه ایرانی دنبال کرد. یکی از شهروندان تهرانی از همین تغییرات می‌گوید:
«من فکر می‌کنم در گذشته‌های خیلی دور مراسم خاصی بود که مردم قصه می‌گفتند، پیش بزرگترها می‌رفتند و فال حافظ می‌گرفتند و شاهنامه می‌خواندند بعد فکر می‌کنم یک مدت دیگر آن طور نبود ولی الان مردم سعی می‌کنند که دوباره گرم‌تر باشند و سنت‌ها را بیشتر را رعایت کنند. چیزی که من دارم می‌بینم این طوری است که خدا را شکر. فکر می‌کنم مردم دوباره دارند به سنت‌ها برمی‌گردند.»
این سنت‌ها اما چه هستند؟ در شب یلدا خانوادهها دور هم جمع می‌شوند و انار و هندوانه و آجیل در مهمانی‌شان دارند. بعضی‌ها می‌گویند شرایط اقتصادی در بودن یا نبودن دورهمی‌ها و مهمانی‌های شب یلدا نقش دارد. قیمت‌ها که بالا و پایین می‌شود حال و روز خانواده‌های ایرانی و سنت‌های قدیمی و شیرین هم عوض می‌شود.
به سراغ میوه‌فروش‌ها و آجیل‌فروش‌ها می‌رویم. کسانی که بساط شب یلدا را می‌فروشند.
«عجب اناری شد... انار قشنگ... بزرگترین شب تاریخ... هندونه از باغ اومده/رسیده و چاق اومده... به‌به، به‌به امشب شب یلدا...»
میوه‌فروش: «همه جور قیمت داریم از هزار تومان بگیر تا بالا. هندوانه امسال زیاد است، ارزان است. ما می‌دهیم ۱۸۰۰ تومان. ۳۰ سال است شغل‌مان است دیگر. مشخص است که یک هندوانه خوب است یا بد است. هر کسی یک تخصصی دارد. مثلاً می‌گویند هندوانه را دست بزنی مشخص است. ما با چشم می‌گوییم این هندوانه خوب است یا بد است...انار پنج هزارتومان. همین قیمت بیشتر نمی‌شود. انشالله پول بدهند برای خوردنش پول برای دکتر ندهند».
اتحادیه میوه و سبزی می‌گوید قیمت میوه‌ها برای شب یلدا تغییری نکرده. با این حال همچنان گرانترین عضو سفره یلدا برای خانواده‌های ایرانی انواع آجیل است.
«آجیل شیرین را بیشتر ترجیح می‌دهند از کیلویی ۲۰ تا ۶۰ هزار تومان. همیشه آجیل را می‌خرند. نسبت به سال‌های پیش البته کمتر شده ولی خب باز بد نیست خوب است».
یک آجیل‌فروش دیگر: «انواع خشکبار خام و کشمش و انجیر و اینها استفاده می‌شود. از ۲۸ هزارتومان هست».
و آجیل‌فروش دیگر می‌گوید: «کمی بازار ضعیف کرده. کمی وضع مردم کمی خراب است. ان‌شاء‌الله خوب می‌شود».
اما از خیابان که به خانه بیاییم اتفاق اصلی در خانه‌ها در دور هم جمع شدن پیرها و جوان‌ها، مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها و آشتی و صفای طولانی‌ترین شب سال را کنار هم صبح کردن اتفاق می‌افتد:
«بچه‌ها ساز می‌زنند و ما گوش می‌کنیم. بچه‌هامان موسیقی کار کرده‌اند ساز می‌زنند و بقیه هم لذت می‌بردند...اما تعداد مهمان‌هایی که می‌آیند خانه مادربزرگ‌ها کمتر شده»
اما فقط هم هندوانه و تخمه و آجیل نیست، یلدا در خیلی از خانه‌ای ایرانی شب حافظ هم هست. هر چند خیلی‌ها می‌گویند به تفال حافظ باوری ندارند اما در بیشتر خانه‌های ایرانی شب یلدا بالاخره نیتی و آرزویی در لحظه‌ای و غزلی از حافظ هم هست. حالا حتی اگر غزل‌ها را چندان هم به‌درستی نخوانیم:
«دلبر برفت و دل‌شدگان را خبر نکرد/ یاد حریف شهر و رفیق سفر نکرد/ یا بخت من طریق مروت فروگذاشت/ یا او به شاهراهِ طریقت گذر نکرد...».
در یکی دو هفته منتهی به یلدا، سازمان تعزیرات هم بر مأموریت‌های خود اضافه کرده و گشت‌های تغزیرات یلدا به راه انداخته است. این سازمان از شهروندان خواسته گرانی و قیمت‌های مناقشه‌برانگیز را به سامانه ۱۲۴ گزارش کنند. یلدا امسال هم مثل هزاران سال پیش طولانی‌ترین شب دنیاست و اگر چه ایران هنوز موفق نشده یلدا را در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت برساند، اما بحش بزرگی از ایرانیان یلدا را نه تنها در ایران که هر جا که هستند جشن می‌گیرند.
شگفت اینکه پس از این بلندترین شب تاریک سال، روشنایی روز هر روز بیشتر و پایان شب سیه سپیدتر می‌شود.
