در دهه ۱۳۴۰ خورشیدی، نیروی هوایی شاهنشاهی ایران به بزرگ‌ترین و اصلی‌ترین کاربر هواپیماهای جنگنده اف-۵آ فریدام فایتر و نمونه آموزشی آن یعنی اف-۵بی تبدیل شد. همچنین تعداد ۱۳ فروند نمونه شناسایی تاکتیکی آن، یعنی آر اِف-۵آ، نیز از آمریکا تهیه شد تا در کنار هواپیماهای قدیمی‌تر آر تی-۳۳آ در گردان ۱۰۱ شناسایی تاکتیکی در فرودگاه مهرآباد خدمت کنند.
تا آبان ۱۳۴۹، نیروی هوایی شاهنشاهی ۱۲۹ فروند اف-۵ فریدام فایتر دریافت کرد و آخرین ۱۵ فروند نیز در سال ۱۳۵۰ تحویل این نیرو شد.
عملیاتی نگه داشتن این تعداد هواپیمای جنگنده در کنار ۳۲ فروند جنگنده-بمب‌افکن اف-۴دی فانتوم ۲ و تعداد بیشتری از نمونه پیشرفته‌تر آن یعنی اف-۴ئی مستلزم ایجاد توانایی بومی در انجام تمامی رده‌های تعمیراتی بود. به همین دلیل، سازمان صنایع نظامی ایران به‌دنبال تأسیس مرکز تعمیر و نگهداری هواپیما رفت؛ مرکزی که خیلی سریع به بزرگ‌ترین مرکز تعمیرات هواپیما در غرب آسیا هم تبدیل شد.
این مرکز در سال ۱۳۴۹ توسط شرکت هواپیماسازی نورثروپ در ایران پایه‌گذاری شد و صنایع هواپیمایی ایران (به‌اختصار صها) نام گرفت. صها در ابتدا به انجام خدمات فنی بر روی جنگنده‌های اف-۵ مشغول بود، اما سریعاً به توانایی انجام خدمات فنی جنگنده‌های اف-۴، هواپیماهای ترابری سی-۱۳۰، هلیکوپترهای اِچ اِچ-۴۳اِف، هواپیماهای آموزشی تی-۳۳آ و بسیاری دیگر از هواگردهای نیروهای مسلح شاهنشاهی تا سال ۱۳۵۷ دست پیدا کرد.
تا سال ۱۳۵۴، وزارت صنایع نظامی ایران تمامی سهام شرکت صها را خرید و به یگانه مالک آن تبدیل شد. در آن سال تصمیم به گسترش فعالیت‌های صها گرفته شد. دولت شاهنشاهی ایران قصد داشت این شرکت را تا جایی گسترش دهد تا امکان تولید موتورهای هلیکوپتر و هواپیما، طراحی هواپیمای جنگنده بومی، ساخت پهپاد و لوازم یدکی بسیاری از هواپیماهای موجود در ایران را تا نیمه نخست دهه ۱۳۶۰ خورشیدی پیدا کند. وقوع انقلاب اسلامی باعث توقف برنامه‌های گسترش این شرکت شد و در نهایت آن را در سطح یک مرکز تعمیر و نگهداری هواپیما نگه داشت که تا به امروز نیز انجام این امر مهم را بر عهده دارد.
کاهش شمار هواگردهای موجود در خدمت نیروی هوایی ارتش ایران پس از جنگ، بودجه ناچیز و محدود این نیرو و از همه مهم‌تر تحریم‌های تسلیحاتی باعث کاهش شمار هواپیماهایی شده که به‌طور سالیانه در این مرکز تحت تعمیر اساسی قرار گرفته‌اند.
تا سال ۱۳۹۵، این مرکز به‌طور سالیانه تعمیر اساسی ۱۰ جنگنده بمب‌افکن و پنج هواپیمای ترابری نیروی هوایی ارتش را به انجام می‌رساند. این تعداد در سال گذشته به‌ترتیب به شش و دو فروند کاهش پیدا کرد؛ هواپیماهایی که گفته می‌شود نیروی هوایی ارتش هنوز از پرداخت هزینه تعمیر اساسی آن‌ها به این شرکت تا زمان تدوین این گزارش عاجز بوده است.
تاریخچه شرکت صنایع هواپیمایی ایران
همان‌طور که در مقدمه اشاره شد، شرکت صنایع هواپیمایی ایران توسط نورثروپ در سال ۱۳۴۹ در فرودگاه مهرآباد تأسیس شد. از همان ابتدا این شرکت قادر به انجام تمامی رده‌های فنی تعمیر و نگهداری هواپیماهای ترابری متوسط سی-۱۳۰ئی و اِچ هرکولس نیروی هوایی شاهنشاهی در کنار هواپیماهای جنگنده اف-۵ و اف-۴ بود و به‌تدریج، تا پایان عمر حکومت شاهنشاهی ایران، توانایی انجام تعمیرات رده دپویی بسیاری از هواپیماهای نظامی ایران را پیدا کرده بود.
در سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۵۷، نیروی هوایی شاهنشاهی ۷۹ فروند جنگنده رهگیر اف-۱۴آ تامکت را دریافت کرد که از شرکت هواپیماسازی گرومن خریده بود. از آن‌جا که موعد تعمیر اساسی نخستین دسته از آن‌ها در سال ۱۳۵۹ فرا می‌رسید، کار آموزش فنی نیروهای ایرانی توسط متخصصان شرکت گرومن در شرکت صها آغاز شد، اما وقوع انقلاب اسلامی باعث توقف این امر شد.
توان فنی این شرکت به اندازه‌ای بالا بود که امکان تعمیر اساسی بیش از بیست فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن اف-۴ فانتوم ۲ به‌طور هم‌زمان و همچنین هشت فروند هواپیمای ترابری سی-۱۳۰ئی و اچ به‌طور هم‌زمان در آن وجود داشت. تعمیر اساسی جنگنده‌های فانتوم به‌طور میانگین شش ماه زمان می‌برد در حالی که این امر برای هواپیمای سی-۱۳۰ ده ماه بود.
از سال ۱۳۶۰ خورشیدی شرکت صها با یک سال تأخیر کار تعمیر اساسی تامکت‌های نیروی هوایی ارتش را که به‌شدت در جنگ ایران و عراق درگیر بودند، آغاز کرد. در سال نخست بنا بود ۲۴ فروند از آن‌ها بر اساس برنامه‌ای که از سال‌های پیش از انقلاب در دست بود، تعمیر اساسی شوند، اما به‌رغم موجود بودن نشریات فنی و قطعات مورد نیاز، کمبود نیروی فنی متخصص سبب شد در سال نخست تنها یک فروند و در سال‌های پس از آن به‌طور میانگین تنها پنج الی هفت فروند تامکت تحت تعمیر اساسی قرار گیرند.
بنا بود شرکت صها خدمات تعمیر اساسی هواپیماهای ترابری سنگین و سوخت‌رسان نیروی هوایی شاهنشاهی را در کنار هواپیماهای مسافربری ایران‌ایر (هما) به انجام برساند که وقوع انقلاب اسلامی مانع این امر نیز شد.
در این راستا، شرکت صنایع هواپیمایی اسرائیل از شرکت‌هایی بود که بنا بود بزرگ‌ترین مرکز تعمیرات هواپیماهای مسافربری و نظامی پهن‌پیکر را در ایران با کمک چند شرکت خارجی پایه‌گذاری کند. این مرکز سرانجام ۲۳ سال پس از انقلاب به نام فجرآشیان یا فارسکو با کمک یک شرکت فرانسوی ایجاد شد و تا به امروز به انجام تعمیرات اساسی این‌گونه هواپیماها در ایران مشغول است.
اما تا پیش از احداث فجرآشیان، شرکت صها قابلیت انجام تعمیر اساسی هواپیماهای سوخت‌رسان بوئینگ ۷۰۷ و ترابری سنگین بوئینگ ۷۴۷ نیروی هوایی ارتش را در دهه ۱۳۷۰ خورشیدی به دست آورد. هواپیماهایی که در طول جنگ ایران و عراق به پاکستان و هلند جهت تعمیر اساسی در شرکت هواپیمایی ملی پاکستان و هواپیمایی کِی‌اِل‌اِم اعزام می‌شدند، حال دیگر به‌طور بومی در این مرکز تحت تعمیر اساسی قرار می‌گرفتند.
اگرچه امروز با تأسیس فجرآشیان تعمیر اساسی هواپیماهای بوئینگ ۷۴۷ در این مرکز انجام می‌شود، اما همچنان صها به انجام تعمیر اساسی هواپیماهای بوئینگ ۷۰۷-۳جِی۹سی نیروی هوایی ارتش در دو نوع سوخت‌رسان و شناسایی رادیویی-الکترونیکی مشغول است.
تعمیر جنگنده-بمب‌افکن‌های روسی در صها در سال ۱۳۸۷
در سال ۱۳۸۶ و در آستانه به پایان رسیدن عمر تقویمی بدنه ۲۶ فروند هواپیمای جنگنده رهگیر میگ-۲۹ و ۳۱ فروند از بمب‌افکن‌های ضربتی سوخو-۲۴اِم کِی نیروی هوایی ارتش، سازمان صنایع هوایی ایران که شرکت صها از زیرمجموعه‌های آن بود با شرکت روس آبارون اکسپورت (Rosoboronexport) وارد مذاکره شد تا امکان انجام تعمیر اساسی و همچنین ارتقای این‌گونه جنگنده و بمب‌افکن‌ها را در شرکت صها با کمک متخصصین روسی از شرکت‌های RSK MiG و مرکز تعمیر و نگهداری ۵۱۴ صورت پذیرد.
در این راستا، ایران ۵۰ موتور توربوفن آر دی-۳۳ نیز جهت استفاده بر روی جنگنده‌های میگ-۲۹ خریداری کرد. موتورها تحویل شد، اما به دلیل وضع تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران به‌دنبال قطعنامه شورای امنیتی در نتیجه فعالیت‌های اتمی ایران، شرکت روس آبارون اکسپورت از انجام تعمیر اساسی و ارتقای جنگنده‌ها و بمب‌افکن‌های روسی در ایران خودداری کرد.
متعاقباً نیروی هوایی ارتش در سال ۱۳۸۷ قراردادی با شرکت صها منعقد کرد که این شرکت به‌طور بومی انجام تعمیرات اساسی این‌گونه هواپیماها را عهده‌دار شود.
همچنین گردان ۷۱ تعمیر نگهداری در پایگاه هفتم شکاری تاکتیکی که از سال ۱۳۷۹ به‌طور تجربی انجام تعمیر اساسی سوخو-۲۴اِم کِی را در ایران آغاز کرده بود، با جدیت بیشتری انجام تعمیر اساسی این‌گونه بمب‌افکن را دنبال کرد و در این راستا از کتاب‌های فنی‌ای استفاده کرد که در طی سه دهه توسط متخصصان نیروی هوایی ارتش از زبان روسی به انگلیسی ترجمه شده بود. گردان‌های ۱۱ و ۲۱ تعمیر و نگهداری در پایگاه‌های یکم و دوم شکاری تاکتیکی نیز ظرفیت تعمیر و نگهداری جنگنده‌های میگ-۲۹ خود را افزایش دادند.
چهار سال پس از تحویل نخستین سوخو-۲۴اِم کِی به شرکت صها با شماره ۶۸۰۵-۳ تعمیر اساسی آن در سال ۱۳۹۱ به پایان رسید و در اسفند آن سال تحویل نیروی هوایی ارتش شد. تعمیر اساسی نخستین میگ-۲۹ نیز به شماره ۶۱۱۸-۳ در سال ۱۳۹۲ به پایان رسید. عدم تحویل لوازم یدکی این هواپیماها از سوی روسیه و کمبود متخصص فنی سبب کندی روند تعمیر اساسی آن‌ها در صها شد تا جایی که تا به امروز تنها دو فروند میگ-۲۹ دیگر شامل یک فروند آموزشی رزمی (میگ-۲۹یو بی) و سه فروند سوخو-۲۴اِم کِی دیگر در این مرکز تحت تعمیر اساسی قرار گرفته‌اند.
تعمیر اساسی میراژهای فرانسوی در صها
در سال ۱۳۸۶، نیروی هوایی ارتش تصمیم به بازگرداندن جنگنده‌های چندمنظوره میراژ اف۱ئی کیو و نمونه آموزشی آن یعنی اف۱بی کیو پس از شش سال زمینگیری در پایگاه چهاردهم شکاری شهید حبیبی در مشهد گرفت. در این راستا، مرکز تعمیر و نگهداری این پایگاه به‌طور بومی اوِرهال این جنگنده‌ها را از دی ماه آن سال آغاز کرد.
در سال ۱۳۸۷، نیروی هوایی ارتش قراردادی با شرکت صها منعقد کرد و پیرو آن یک فروند میراژ اف۱ئی کیو و یک فروند اف۱ بی کیو زمینگیر از پایگاه سوم شکاری تاکتیکی در همدان با تریلی در تاریخ پنجم آذر آن سال منتقل شد و مطالعات جهت تعمیر اساسی آن‌ها در این مرکز آغاز شد.
در کنار تعمیر اساسی، شرکت توسعه فناوران هواپایه متعلق به صها و همچنین صندوق بازنشستگان نیروهای مسلح وظیفه ارتقا و تسلیح این جنگنده‌ها را بر عهده گرفت. نگارنده این مطلب یکی از اعضای تیم تسلیح این جنگنده‌ها با تسلیحات بومی و موجود در خدمت نیروی هوایی ارتش بود.
نخستین میراژ اف۱ تک کابین به شماره ۶۲۰۵-۳ و به خلبانی سرهنگ همایون حیدری در دی ماه ۱۳۹۰ پس از تعمیر اساسی اولین پرواز خود را به انجام رساند. پس از آن نیز نخستین نمونه دوکابین به شماره ۶۴۰۳-۳ در بهمن ماه ۱۳۹۱ پس از اوِرهال پرواز کرد و در اردیبهشت ماه آن سال ترخیص و تحویل نیروی هوایی ارتش شد.
نیروی هوایی ارتش برنامه ارتقا و تسلیح جنگنده‌های میراژ اف۱ سابقاً عراقی خود توسط صها را نپذیرفت، اما انجام تعمیر اساسی یک فروند از آن‌ها در هر دو سال تا به امروز ادامه دارد. نایابی قطعات این‌گونه جنگنده‌ها در بازار سیاه سبب شده است شرکت صها از دو فروند میراژ اف۱ زمینگیر به‌عنوان منبع قطعه استفاده کند و در مواردی نادر قطعاتی مشابه را جهت ساخت به شرکت‌های خصوصی و یا مرکز اوج نیروی هوایی ارتش سفارش دهد.
کاهش شمار هواپیماهای تعمیرشده ارتش در صها
تا اواسط دهه ۱۳۹۰ خورشیدی، شرکت صها به‌طور سالیانه دست‌کم چهار فروند جنگنده-بمب‌افکن اف-۴دی و ئی فانتوم ۲، یک فروند هواپیمای شناسایی تاکتیکی آر اِف-۴ئی، سه فروند جنگنده رهگیر اف-۱۴آ تامکت و چهار فروند هواپیمای ترابری متوسط سی-۱۳۰ئی و اِچ را تحت تعمیر اساسی قرار می‌داد.
کاهش شدید بودجه نیروی هوایی ارتش سبب شد توان این نیرو در پرداخت هزینه‌های تعمیر اساسی هواپیماهایش به شرکت صها به‌شدت کاهش یابد. در نتیجه در دو سال گذشته این شرکت به‌طور میانگین تنها سه فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن اف-۴دی و ئی و نمونه شناسایی تاکتیکی آن به همراه دو فروند اف-۱۴آ تامکت و دو فروند هواپیمای ترابری متوسط سی-۱۳۰ئی/اِچ را در کنار یک فروند هواپیمای بوئینگ ۷۰۷ برای نیروی هوایی ارتش اوِرهال کرده است.
تعمیر اساسی جنگنده-بمب‌افکن‌های روسی و فرانسوی نیز با کندی بیشتری در این مرکز صورت گرفته است.
بر اساس اطلاعات رسیده به نگارنده از سازمان صنایع هوایی نیروهای مسلح، در سال گذشته شرکت صها تنها هشت فروند هواپیما را پس از تعمیر اساسی تحویل نیروی هوایی ارتش داد. آن‌ها سه فروند جنگنده-بمب‌افکن اف-۴ئی فانتوم ۲ با شماره‌های ۶۵۲۲-۳، ۶۵۳۶-۳ و ۶۵۵۶-۳، یک فروند جنگنده رهگیر اف-۱۴آ تامکت با شماره ۶۰۳۹-۳، دو فروند بمب‌افکن ضربتی سوخو-۲۴اِم کِی با شماره‌های ۶۸۵۰-۳ و ۶۸۵۴-۳، یک فروند هواپیمای سوخت رسان بوئینگ ۷۰۷-۳جِی۹سی با شماره ۸۳۰۱-۵ و یک فروند هواپیمای ترابری متوسط سی-۱۳۰ئی با شماره ۸۵۰۱-۵ (قدیمی‌ترین هرکولِس موجود در ایران) بودند.
از میان فانتوم‌های اوِرهال‌شده، هواپیمای شماره ۶۵۵۶-۳ در جریان پروژه شهید دوران ارتقا یافت و قابلیت حمل موشک‌های ضد کشتی چون سی-۷۰۴کِی دی و سی-۸۰۲کِی دی پیدا کرد. این جنگنده همچنین به رادار ارتقایافته و دیجیتالی‌شده ای پی کیو-۱۲۰ در جریان پروژه بیّنات مجهز ش. این راداری امکان استفاده از موشک‌های کروز ضد کشتی سی-۸۰۲کِی دی را برای خدمه این جنگنده علیه کشتی‌ها از فواصل ایمن و بیش از صد کیلومتری نیز فراهم می‌کند.
برخلاف سال‌های گذشته، در سال ۱۴۰۰ شرکت صها تنها یک تامکت را پس از اورهال تحویل نیروی هوایی داد. این هواپیما با شماره ۶۰۳۹-۳ در اسفند ماه سال ۱۳۹۵ تحویل صها شده بود و تعمیر اساسی آن به علت کمبود قطعات و محدودیت بودجه پنج سال به درازا کشید!
در نتیجۀ کاهش شمار هواگردهای تحویلی از سوی نیروی هوایی ارتش به شرکت صها جهت بازآماد یا تعمیرات رده دپویی (اورهال)، این شرکت در هشت سال گذشته به انجام تعمیر اساسی هواپیماهای مسافربری روی آورده است.
مرکز تعمیرات هواپیمای سی-۱۳۰ این مرکز که در گذشته سالانه دست‌کم چهار فروند از این هواپیماها را اورهال می‌کرد، هم‌اکنون به اورهال هواپیماهای مسافربری منطقه‌ای و باریک‌پیکر چون آر جِی-۸۵ و ۱۰۰ و همچنین بوئینگ ۷۳۷ مشغول است.
ناتوانی نیروی هوایی ارتش در پرداخت هزینه تعمیرات هواپیماهایش در شرکت صها سبب شده است امروز چهار فروند هواپیمای ترابری سی-۱۳۰ این نیرو و دو فروند جنگنده رهگیر تامکت در انتظار تأمین بودجه جهت اورهال در این مرکز زمینگیر باقی بمانند.
افزایش ظرفیت تعمیر اساسی پایگاه‌های شکاری نیروی هوایی ارتش در سال‌های اخیر نیز نتوانسته به بهبود شرایط کمک کند و به همین دلیل به‌تدریج شاهد کاهش شمار هواپیماهای عملیاتی این نیرو هستیم.
