ايران و ترکمنستان از زمان سقوط اتحاد جماهير شوروی، در سال ۱۹۹۱ ميلادی و استقلال عشق آباد، پايتخت ترکمنستان، تاکنون روابط خوبی با يکديگر داشته اند.
اين دو کشور در ماه ژوئيه سال گذشته رسما با يکديگر «دوستان صميمی» بودند. اين دست کم ادعايی است که رسانه های دولتی دو کشور پس از ملاقات تابستان امسال ميان قربانگلی بردی محمد اف، رئيس جمهوری ترکمنستان و محمود احمدی نژاد همتای ايرانی او در نشست سران کشورهای حاشیه خزر ترسيم کردند.
رابطه دوستانه ميان اين دو کشور به طور سنتی از زمان رياست صفر مراد نيازف، رئيس جمهوری پيشين ترکمنستان وجود داشته است.
اما به نظر می رسد که اين روابط طی شش ماه گذشته رو به زوال گذاشته است.
در روزهای گذشته اختلافاتی بر سر گاز، برق، حق ماهيگيری، تقسيم آب و حساسيت هايی بر سر سه ميليون ترکمن ساکن شمال ايران، با صراحتی بيش از هميشه و در رسانه ها بی پرده پوشی مطرح می شوند.
درحالی که مقامات عشق آباد و تهران سرگرم چانه زنی بر سر معامله گاز و ديگر مسائل هستند، فشار اصلی اين اختلافات، به ويژه در اين زمستان سرد و سخت، بر مردم عادی در ايران و ترکيه وارد می شود.
مذاکرات ميان دولت های ايران و ترکمنستان بر سر قيمت صادرات گاز در ماه دسامبر آغاز شد. درآن زمان، با فرارسيدن سال نوی ميلادی، مقامات دولت عشق آباد به بهانه کارتعميرات لوله های گاز، صدور گازطبيعی خود را به ايران متوقف کردند.
اما مقامات ايران صراحتا اظهار داشته اند که مشکل عملا بر سر قيمت گاز است. غلام حسين نوذری، وزير نفت و گاز ايران اخيرا اظهار داشت که مذاکرات بر سر بالارفتن قيمت گازطبيعی ترکمنستان، (از هفتاد و پنج دلار فعلی به يکصدو چهل دلار برای هر هزار مترمکعب) تنها زمانی دوباره از سرگرفته می شود، که جريان اين منابع مجددا به روی ايران باز شوند.
آقای نوذری اضافه کرد که اگر تحويل منابع گاز مجددا از سرگرفته نشود، ايران ديگر از ترکمنستان گاز خريداری نخواهد کرد.
مقامات دولت ترکمنستان نيز درواکنش به اين سخنان گفتند، به خاطر عدم موفقيت ايران در پرداخت بدهی گازی که قبلا به ايران تحويل داده شده است، مسئولين در عشق آباد بودجه کافی برای بازسازی خطوط لوله های گاز خود را ندارند و نمی توانند راه جريان گاز به ايران را مجددا باز کنند.
اين نقطه اوجی برای رابطه ای است که روز به روز تيره تر می شود و به گفته آرتم اولونيان، يک تحليلگر سياسی، نشانه های «يک انحراف جدی در روابط» در آن ديده می شود.
آرتم اولونيان می گويد: «ايران به يکی از کشورهايی تبديل شد که نيازف با آن روابط دوستانه ای داشت. اين موضوع برای بسياری از مردم علنی شده است که هرگاه مشکلات قومی ترکمن های ساکن ايران در ترکمنستان مطرح می شد، نيازف با چشم پوشی از آن مسائل می گفت که حتی راجع به آن فکرهم نکنيد، هيچ سئوالی نکيند که بتواند در ايران سخنی خصومت آميز يا رقابت آميز تلقی شود. اگر هم چنين سخنانی مطرح می شد او خود افراد مسئول را تنبيه می کرد.»
مقامات ايران نيز متقابلا دررابطه با رفتارهای عجيب و غريب نيازوف که رسانه های ترکمن آنها را «الهی» می خواندند، نظير انتشار کتاب «روح نامه» نيازوف که در رسانه های ترکمنستان گاه به عنوان قرآن دوم معرفی می شد، هيچ واکنشی نشان نمی دادند و اين رفتارها را ناديده می گرفتند.
درروز چهاردهم ژانويه، عبدالله قنبری يک سخنگوی شرکت ملی گاز ايران ادعای بدهکاری دولت ايران به ترکمنستان را تکذيب کرد و گفت: «ما هيچ گونه پرداختی عقب افتاده ای نداريم. ما هميشه براساس قرارداد عمل کرده ايم.»
در روز پانزدهم ژانويه اکبر ترکان، معاون وزير نفت و گاز ايران گفت دولت ترکمنستان تلاش می کند تا «ادعاها و مطالبات جديدی مطرح کند» و تصميم قطع منابع گاز در قلب زمستان را حرکتی زشت و «غيراخلاقی» خواند.
کمال دانشيار، يک قانونگذار ايرانی و عضو کمسيون انرژی مجلس ايران نيز به راديو فردا گفت که آغاز کار تعميرات لوله های گاز ترکمنستان دراين موقع سال غير منطقی به نظر می رسد.
با اين حال اخيرا رويدادهای ديگری نيز صورت گرفته است که اين حرکت دولت ترکمنستان را به نوعی «دسيسه بازی» شبيه می کند.
در روز چهارم ژانويه سال جاری گروهی از ايرانيان ترکمن درحال ماهيگيری غير قانونی در دريای خزر بودند که قايق های مامورين گشت ايرانی آنها را يافته، به گفته برخی منابع مورد حمله قرار داده و يکی از ماهيگيران ترکمن را کشتند.
اين مسئله موجب برانگيخته شدن اعتراضاتی از سوی جامعه قومی ترکمن شد و گروهی از معترضين به ساختمان های دولتی حمله ور شدند و وسائل نقليه دولتی را به آتش کشيدند.
گزارش هايی تاييد نشده حاکی است که حدود سيصد ترکمن درجريان اين خشونت ها دستگير شدند و بر اساس گزارش های رسيده بسياری از آنها همچنان به اتهام فعاليتهای ضد دولتی در توقيف بسر می برند.
چنين گزارش هايی ممکن است بر روابط ميان اين دو دولت تاثير گذاربوده باشد، ممکن هم هست نباشد، اما آنچه که مسلم است اين است که ظاهرا هيچ يک از اين دو دولت در بازسازی جريان گاز به ايران تلاشی به خرج نمی دهند.
اما اختلاف برسر گاز به يک دليل ديگرنيز جالب است. طی سال گذشته گروهی از فرستادگان ارشد آمريکايی ازترکمنستان بازديد کرده اند. جديدترين اين ديدارها سفر ريچارد لوگار، سناتور آمريکايی به عشق آباد بود که در روزهای يازدهم تا سيزدهم ژانويه صورت گرفت. اين سفر درپی سفر ماه دسامبر اريکا بارکس- راگلز، معاون وزير امورخارجه آمريکا انجام شد.
الکس وطن خواه يک تحليلگر مسائل امنيتی از گروه اطلاعاتی جين می گويد هنوز زود است که بتوان گفت آيا آمريکا دولت ترکمنستان را وادار می کند تا نسبت به ايران سختگيری بخرج دهد يا نه؟
اما به گفته او چنين گمانهايی با توجه به موقعيت جغرافيايی- سياسی و شرايط داخلی ايران غير عقلانی بنظر نمی رسد.
وی می گويد: «قطع منابع گاز ترکمنستان به ايران، درچنين موقعيت زمانی حساسی (با توجه به زمستان سخت)، موجب می شود که احمدی نژاد دشمنان داخلی بيشتری پيدا کند. اين مسئله مهم است زيرا گاز ترکمنستان برای شهرهای بزرگ، نظير تهران درنظر گرفته نشده است. اين گاز در شهرستانها و مناطق دورافتاده تری استفاده می شود که هواداران احمدی نژاد عمدتا در آنجا زندگی می کنند.»
آقای وطن خواه نتيجه می گيرد که اختلاف بر سر گاز، در آستانه رقابت های انتخاباتی مجلس، می تواند به موضع سياستمداران هوادار وی ضربه بزند.
اين تحليل گر می گويد که اگر دولت آمريکا در پشت تحولات اخير باشد، اين موضوع معادلات آسيای ميانه و مرکزی را با تغييراتی اساسی رو به رو می کند.
آلکس وطن خواه می افزايد: «اگر دولت آمريکا قادر بوده باشد ترکمنستان را به چنين حرکتی مجبور کند، آنگاه پيام بزرگ، به گوش همه خواهد رسيد: اينکه آمريکا ناگهان در ترکمنستان، کشور آسيای مرکزی که به طور سنتی تحت نفوذ آمريکا قرار نداشته، قدرت و نفوذ پيدا کرده است.»
البته درمنطقه ای که به مجادله و نزاع قدرت های بزرگ معروف است، ايالات متحده آمريکا تنها بازيگر نيست.
آلکسی ميلر رئيس شرکت روسی گازپروم که بيشتر گاز ترکمنستان را خريداری می کند، درماه دسامبر گفت که مقامات آمريکا و اتحاديه اروپا به مقامات ترکمنستان گفته اند که قيمت گاز آن کشور بيش از اندازه پايين است.
سال گذشته اتحاديه اروپا انديشه لوله کشی خط گاز از ميان دريای خزر را به منظور رساندن گاز ترکمنستان به اروپا احيا کرد و گفت مشتريان اروپايی برای خريداری گاز ترکمنستان نسبت به مشتريان فعلی آن کشور، (ايران و روسيه) بهای بالاتری می پردازند.
اما دست کم يک فرضيه ديگر نيز دررابطه با دليل قطع جريان گاز ترکمنستان به ايران وجود دارد که موجب شده است دولت ايران درواکنش به آن، صادرات گاز به مشتريان خود در ترکيه را کاهش دهد.
پروفسور محمت صيف الدين ارول از دانشگاه قاضی در ترکيه حدس می زند که ممکن است روسيه پشت اين اقدام جديد دولت عشق آباد عليه ايران ايستاده باشد.
وی می گويد: «تا جايی که من متوجه شده ام بهبود روابط ميان آمريکا و ترکيه نه تنها موجب نگرانی ايران می شود، بلکه روسيه را نيز مضطرب می سازد. عدم توافق روسيه برای افزايش صادرات گاز به ترکيه طی روزهای اخير همچنين نشان می دهد که روسيه نيز در اين اتفاقات دستی دارد. در چنين شرايطی من فکر می کنم که ترکيه با فشار انرژی از سوی ايران و روسيه مواجه است. من فکر نمی کنم ميان ايران و ترکمنستان مشکل جدی وجود داشته باشد، نقش روسيه مهم است. من فکر می کنم بازی های جديدی در دست اجرا است که روسيه از بازيکنان اصلی آن است.»
دراين ميان مردم عادی در شمال ايران و بخش شرقی ترکيه بهای قطع جريان گاز را می پردازند. امسال شدت سرما درهردو منطقه بی سابقه بوده است و به ويژه در ايران، شهروندان عادی با ناملايماتی کم سابقه دست و پنجه نرم می کنند.