کوبا که با انقلاب فیدل کاسترو از نظر سیاسی و اقتصادی به یک جزیره در آب‌های جامعه بین‌المللی تبدیل شده، این روزها حتی با کمک دوستانش هم نمی‌تواند از سرگردانی و بحران نجات یابد.
اعتراضات اخیر و بی‌سابقه کوبا که تاکنون یک کشته و بازداشت بیش از صد نفر را در پی داشته، حاکی از عمق یک فاجعه است، اما مقام‌های کوبایی حاضر به پذیرش واقعیت نیستند.
آنان با محدود کردن دسترسی به اینترنت، تلاش دارند آن گونه که برونو رودریگز، وزیر خارجه کوبا اشاره کرده، از وقوع یک «انفجار اجتماعی» جلوگیری کنند.
تظاهرات روز یکشنبه کوبا خشم دولت کمونیستی کوبا را برانگیخته، اما وزیر خارجه کوبا روز سه‌شنبه در یک نشست خبری گفت: «در ۱۱ ژوئیه، هیچ انفجار اجتماعی در کوبا رخ نداد، به دلیل خواست مردم ما و حمایت مردم ما از انقلاب و دولت آن.»
«شرایط عادی» یا آتش زیر خاکستر؟
وزیر خارجه کوبا بزرگترین تظاهرات کوبایی‌ها طی دهه‌های گذشته در این کشور را که همزمان در ده‌ها شهر و روستا برگزار شد، فقط یک «بی‌نظمی در سطح خیلی محدود» توصیف و اضافه کرد که کشور اکنون «در شرایط کاملا عادی» قرار دارد.
در تظاهرات روز یکشنبه مردم کوبا شعارهای «ما گرسنه‌ایم»، «آزادی» و «مرگ بر دیکتاتور» سر دادند. بر اساس فهرستی که جنبش اعتراضی سان ایسیدرو (San Isidro) در حساب توئیتر خود منتشر کرد، حدود ۱۳۰ نفر پس از این تظاهرات بازداشت یا ناپدید شدند.
در میان کسانی که بازداشت شده‌اند، سه رهبر اصلی معترضان و همچنین یک زن ۲۸ ساله که از شش ماه پیش با روزنامه ای‌بی‌سی (ABC) چاپ مادرید پایتخت اسپانیا همکاری می‌کرد، حضور دارند.
پدرو سانچز، نخست وزیر اسپانیا از دولت هاوانا خواسته است که به حق «تظاهرات آزادانه» مردم کوبا احترام بگذارد. او گفت: «بازداشت یک روزنامه‌نگار یک رسانه اسپانیایی ناشایست است.»
هنوز هیچ آمار رسمی درباره بازداشت‌شدگان منتشر نشده و خانواده آنان روز سه‌شنبه تلاش کردند با حضور در اداره‌های پلیس اطلاعاتی را از سرنوشت بازداشت‌شدگان به دست آورند.
بر اساس گزارش‌ها، در روز سه‌شنبه آرامش ظاهری در کوبا از جمله پایتخت حکمفرما بود، اما هنوز نیروهای پلیس و لباس‌شخصی‌ها حضور شدیدی داشتند و قطعی اینترنت موبایل نیز حاکی از تداوم نگرانی حکومت از ادامه‌دار شدن اعتراضات است.
شرکت نت‌بلاکس که بر اینترنت نظارت دارد، از اختلال شبکه‌های اجتماعی مثل فیس‌بوک و نرم‌افزارهای پیام‌رسان مثل واتس‌آپ در کوبا خبر داده است.
ند پرایس، سخنگوی وزارت امور خارجه خواستار برقراری مجدد و فوری «همه ابزارهای ارتباطی» شد و تاکید کرد «بستن راه‌های اطلاعات، هیچ پاسخی به نیازها و خواسته‌های مشروع مردم کوبا نمی‌دهد.»
سیاست کلیشه‌ای کوبا در مواجه با بحران
وزیر خارجه کوبا هم مانند میگوئل دیاز-کانل، رئیس‌جمهور این کشور، واشینگتن را عامل تظاهرات اخیر توصیف کرد که از طریق سیاست تحریم و اینترنت این تظاهرات را به راه انداخته است.
رائول کاسترو ۹۰ ساله نیز که در ماه آوریل قدرت را به میگل دیاز کانل واگذار کرد، مجبور شد با وجود بازنشستگی سیاسی خود، وارد عمل شود. او روز یکشنبه در یک جلسه دفتر سیاسی کمیته مرکزی حزب کمونیست کوبا شرکت کرد.
پس از برگزاری این جلسه که در آن آمریکا به تحریک اعتراضات متهم شده بود، حکومت تظاهرات‌هایی را در حمایت از خود در روزهای یکشنبه و دوشنبه برگزار کرد که منجر به تنش‌هایی با معترضان نیز شد.
حکومت کوبا همچون دیگر حکومت‌های خودکامه نظیر جمهوری اسلامی، پس از هر اعتراض مردمی، برای نشان دادن قدرت خود و ناامیدکردن معترضان، نیاز به برگزاری تظاهرات‌های حکومتی دارد.
رؤسای جمهور مکزیک و آرژانتین هم در موضع‌گیری مشابهی خواستار لغو تحریم‌ها علیه کوبا شدند و کشورهای متحد کوبا به ویژه ونزوئلا، روسیه و ایران نیز از دولت کوبا حمایت کردند.
در تهران، سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی شامگاه سه‌شنبه آنچه را «دخالت‌های آمریکا و برخی کشورهای غربی» در اعتراضات کوبا خواند، محکوم کرد و همچنین خواستار پایان فوری تحریم‌ها علیه کوبا شد.
آمریکا از سال ۱۹۶۲ تاکنون تحریم‌هایی را علیه کوبا اعمال کرده است، اما آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا تأکید کرده که نسبت دادن مسئولیت این اعتراضات به واشینگتن یک «اشتباه جدی» است.
جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا نیز روز دوشنبه هرگونه سرکوب اعتراضات کوبا را محکوم کرد و خواستار رعایت آزادی‌های مردم کوبا شد.
در روزهای اخیر علاوه بر آمریکا، کشورهای دیگری به ویژه اسپانیا، اتحادیه اروپا و برزیل سرکوب اعتراضات مردمی در کوبا را محکوم کرده‌اند.
ژائیر بولسونارو، رئیس‌جمهور برزیل، حتی بدون ذکر نام از سفر رئیس‌جمهور پیشین برزیل و رقیب سیاسی کنونی‌اش، لولا در ماه ژانویه گذشته به کوبا و دیدار با رهبران این کشور انتقاد کرد. در نظرسنجی‌هایی که برای انتخابات سال ۲۰۲۲ در برزیل صورت می‌گیرد، لولا اکنون در صدر قرار دارد.
در نوامبر ۲۰۱۸، دولت کوبا چندین هزار پزشکی را که برزیل طی پنج سال گذشته‌اش اعزام کرده بود، فراخواند. این اقدام کوبا پس از انتقادهای شدید بولسونارو از طرح «پزشکان بیشتر» صورت گرفت که در زمان قدرت چپگرایان در برزیل به اجرا گذاشته شده بود.
در خود کوبا نیز، اسقف‌های مسیحی از دولت و معترضان خواسته‌اند تا برای پرهیز از خشونت به یک «تفاهم» دست یابند. این اسقف‌ها در بیانیه‌ای نوشتند که «مردم حق بیان نیازها، خواسته‌ها و امیدهای خود را دارند.»
زلزله‌ای با گسل‌های عمیق
اما دلایل اصلی اعتراضات بی‌سابقه کوبا چیست؟ آیا آن طور که مقام‌های این کشور می‌گویند عوامل خارجی محرک این اعتراضات هستند یا بحران‌ها و نارضایتی‌ها ریشه‌های داخلی دارد؟
کوبا که پس از انقلاب سال ۱۹۵۹ این کشور مسیر جدایی از جامعه جهانی به ویژه کشورهای غربی را طی کرده، روز به روز با بحران‌های بیشتری مواجه می‌شود.
اعتراضات اخیر که عوامل متعددی دارد، در واقع، زلزله‌ای است که گسل‌هایش دهه‌ها قبل ایجاد شده است.
یکی از اصلی‌ترین عوامل، وضعیت اسف‌بار اقتصادی است که دشمنی جدال بی‌نتیجه کوبا با آمریکاست؛ این بحران اقتصادی گرچه در شرایط شیوع کرونا شدیدتر شد، اما قبل از آن نیز به طور جدی وجود داشت.
تشدید تحریم‌های آمریکا در دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ و همچنین سقوط اقتصادی ونزوئلا به عنوان حامی اقتصادی بزرگ کوبا در منطقه، دو عامل بزرگی بود که اقتصاد کوبا را پیش از شیوع کرونا بحرانی کرده بود.
دولت ترامپ در فاصله سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۲۱ بیش از ۲۴۰ تحریم دیگر به تحریم‌های آمریکا علیه کوبا اضافه کرد؛ تعلیق خدمات وسترن یونیون که بسیار مورد استفاده کوبایی‌هایی است که می‌خواهند از خارج از کشور پول دریافت کنند، همچنین ممنوعیت‌هایی چون ممنوعیت سفر کشتی‌های تفریحی آمریکایی به کوبا و محدودیت‌های جدید برای سرمایه‌گذاری در کوبا.
جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا، هنوز از این سیاست اصلی دولت پیشین این کشور درباره کوبا عقب‌نشینی نکرده است.
آن بخش از اقتصاد کوبا هم که می‌توانست با وجود تحریم‌ها به صورت بسیار محدود به حیات نیم‌بند خود ادامه دهد، با شیوع کرونا فلج شد؛ نظیر قطع ورود ارزهای گردشگران خارجی که یکی از منابع اصلی درآمد کشور است.
اقتصاد کوبا که درگیر فساد ساختاری، از جنس فساد اقتصادی رایج در کشورهای توتالیتر و همچنین خطوط قرمز نظام کمونیستی است، نتوانسته به اصلاح خود بپردازد و تولید ناخالص داخلی این کشور به میزان ۱۰.۹ درصد در سال ۲۰۲۰ کاهش یافت که بدترین آمار در این زمینه از سال ۱۹۹۳ به شمار می‌رود.
این اقتصاد ناکارآمد، موجب کمبودهای شدیدی در حوزه غذا و دارو شده است. همچنین مشکلات اقتصادی و خرابی چندین نیروگاه، باعث قطعی روزانه و گسترده برق شده که گذران زندگی روزمره را در فصل تابستان برای مردم غیرقابل تحمل کرده است.
دولت کوبا در ژانویه گذشته تدابیر جدیدی را به اجرا گذاشت و دستمزدها را تاحدودی افزایش داد، اما این افزایش در مقابل افزایش تورم که امسال تا ۵۰۰ درصد پیش‌بینی شده، بسیار ناکافی است.
همچنین وعده‌های مسئولان در زمینه مقابله با شیوع کرونا، با وجود اعلام نتایج مثبت در زمینه ساخت واکسن داخلی، نتوانسته شیوع کرونا در این جزیره را مهار کند. شیوع کرونا در ماه‌های اخیر و حتی هفته‌های اخیر در کوبا شدیداً افزایش داشته است.
در این شرایط، حتی نمی‌توان به آماری که دولت از تعداد مبتلایان و قربانیان کرونا در این کشور ۱۱ میلیون نفری ارائه می‌کند، اطمینان داشت.
قدرت اینترنت در کشور سانسورها
کوبا که سانسور گسترده دولتی را در همه زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و هنری اعمال می‌کند، اینترنت را به عنوان یک «تهدید» در نظر می‌گیرد.
ورود اینترنت موبایل در پایان سال ۲۰۱۸ در کوبا، کار را برای حکومت این کشور دشوارتر کرد و دولت هاوانا حتی در برابر قدرت اینترنت در بسیج کردن جوانان علیه حکومت شگفت‌زده شده است.
پیشتر نیز گروه‌های مخالف حکومت توانسته بودند به لطف اینترنت و شبکه‌های اجتماعی در کوبا تجمع‌ها و اعتراض‌هایی را به راه بیاندازند؛ از جمله تجمع نوامبر سال گذشته مقابل وزارت فرهنگ کوبا که برای ۲۷ ساعت پیاپی به طول کشید.
در اعتراضات روز یکشنبه نیز اگر اینترنت به ویژه اینترنت موبایل نبود، این اعتراضات نمی‌توانست به سرعت به نقاط مختلف کشور سرایت کند.
آنچه مسلم است این است که کوبایی‌ها چهار سال و نیم پس از مرگ فیدل کاسترو رهبر انقلاب این کشور و همچنین سه ماه و نیم پس از کناره‌گیری برادرش، رائول کاسترو از قدرت، خواستار تغییرات جدی در نظام سیاسی کشورشان هستند.
در ماه‌های اخیر کوبایی‌های بسیاری خواستار گشوده شدن فضا به روی دیگر نظرات و همچنین فراهم شدن زمینه گفت‌وگو میان شیوه‌های متفاوت حکمرانی و نظام‌های اقتصادی شده‌اند.
فراتر از همه اینها، عموم کوبایی‌ها خواستار تامین حداقل‌های زندگی روزمره، از دسترسی به امکانات بهداشتی و درمانی تا نان شب هستند.
اما دولت‌مردان کنونی کوبا قصد شنیدن صدای مردم این کشور را ندارند و با متهم کردن «کشورهای خارجی» از برعهده گرفتن مسئولیت بحران کنونی فرار می‌کنند.
