چهار اسلام‌شناس و یک معمار، میهمان آیت‌الله میلانی

میزبان این هفته ما آیت‌الله سیدفاضل حسینی میلانی است. آقای میلانی یکی از معروف‌ترین روحانیان شیعه در انگلیس است. او وابسته به یکی از قدیمی‌ترین خانواده‌های روحانی ایران است. پدربزرگ او آیت‌الله محمدهادی میلانی از مراجع تقلید بزرگ در مشهد بود.

آقای میلانی تحصیلات دینی خود را در شهر نجف به انجام رساند و پس از آن از دانشگاه آکسفورد در رشته فلسفه اسلامی دکترا گرفت. او عضو هیئت امنای مؤسسه عظیم آیت‌الله خویی در لندن است و امامت جماعت مؤسسه را هم برعهده دارد.

او از خط مشی آیت‌الله خویی و آیت‌الله سیستانی پیرویی می‌کند و معتقد است که اسلام با دموکراسی سازگار است. او بارها با اسقف اعظم کلیسای انگلستان و رهبران دینی دیگر بیانیه‌های مشترک در محکومیت افراط‌گرایی اسلامی صادر کردند. من برای دیدن آیت‌الله میلانی به دفتر او در لندن آمده‌ام.

​آقای میلانی خیلی خوش آمدید به برنامه. می‌شود قبل از هر چیز بگویید برای مهمانی شام چه کسانی را می‌خواهید دعوت کنید؟

خواهش می‌کنم، لطف فرمودید. من در نظر گرفتم که برای این میهمانی علامه طباطبایی، مهندس محمدعلی شهرستانی، سید جواد شهرستانی، شیخ آقا بزرگ تهرانی و پروفسور سیدحسین نصر را دعوت کنم.

برای این مهمانی اگر بشود می‌خواهیم یک موسیقی هم طبق روال معمول این برنامه پخش کنیم. امیدوارم شما هم یک موسیقی بتوانید معرفی کنید که برای مهمان‌ها پخش کنید. چه موسیقی برای آنها در نظر دارید؟

در حقیقت طبیعت پر از موسیقی است. یعنی بلبل‌ها، آبشار، نسیم خنک روی برگ‌های درخت همه موسیقی هستند.

ولی آنچه در عمق روح من اثر گذاشته و فکر می‌کنم از آن استفاده خواهم کرد مناجات ربنای آقای شجریان است که واقعاً ارتباط و پیوند این بی‌نهایت کوچک که ماها هستیم با آن بی‌نهایت بزرگ که پروردگار متعال است به بهترین شکلی در مناجات ربنا ظاهر شده.

البته اگر نی حسن ناهید هم به آن اضافه شود یک فضای زیباتری را نشان بدهد بسیار خوب خواهد بود.

شما علامه طباطبایی را انتخاب کردید به عنوان مهمان اول. علامه طباطبایی چرا برای شما اینقدر مهم است که می‌خواهید در مهمانی‌تان باشد؟

علامه طباطبایی یکی از افراد نادر در زمان ماست از نظر فرهنگ، معنویت، آگاهی با مکاتب فلسفی دنیا. یعنی در اصول فلسفه و روش رئالیسم که پنج جلد است ایشان تمام سنگینی فلسفه و جهان بینی اسلام را با مقایسه با مکاتب دیگر در آنجا معرفی کردند.

از طرف دیگر ما ۴۸ دوره تفسیر مختلف توسط مفسران مختلف داریم از سنی و شیعه ولی به نظر من بهترین تفسیری که تا به حال نوشته شده در ۲۰ جلد تفسیر المیزان علامه طباطبایی است که به فارسی و انگلیسی ترجمه شده و حقیقتاً ارزش این را دارد که اگر بخواهیم به عنوان محتوای قرآنی چیزی را عرضه کنیم، بهتر از تفسیر المیزان علامه طباطبایی نداریم.

در ادبیات و عرفان هم واقعاً سرآمد بود ولی از همه مهم‌تر آنچه مرا مجذوب ایشان کرده بود تواضع خیلی عمیق است که در ایشان مشهود بود، فروتنی که حاکی از یک عمق روحی و ساختار معنوی بسیار عالی است که در ایشان وجود داشت.

مهندس محمدعلی شهرستانی مهمان دوم شما است، اگر می‌شود در مورد او توضیح بدهید.

مهندس شهرستانی از یک جهت دوست قدیمی پدرم بود و دایی‌ام آقای سیدمرتضی قزوینی و از کوچکی اینها با هم هم درس بودند. ولی ایشان نبوغ عجیبی در کار مهندسی داشت. ایستگاه راه آهن مشهد از ابتکارات ایشان بود که بدون هیچ ستونی توانست تمام آن سالن را بسازد حدود ۶۰ سال قبل و توسعه قسمت بالاسر حرم حضرت رضا صلوات الله سلام علیه. چون توجه دارید آنهایی که پنجاه شصت سال قبل ساکن مشهد بودند یا به زیارت می‌رفتند بین ضریح و دیواره فقط هشتاد سانت بود و مردم که برای زیارت می‌رفتند در تنگنا و مضیقه قرار می‌گرفتند.

ایشان با طرح بسیار دقیق توانست پایه‌هایی که خود گنبد را نگاه داشته آهسته بردارد و هشت متر فاصله بدهد قسمت بالای سر را و با فن معماری بسیار عالی و از همه مهم‌تر فقط ۲۴ ساعت زیارت در حرم متوقف شد. یعنی پرده سبزی کشیده بودند و آهسته همه کار را کرده بودند و در آن زمان بعضی از مهندسان اعلام خطر کردند حتی به دربار که خلاصه ممکن است گنبد فروبریزد. ولی ایشان تضمینات کامل را داد و با موفقیت انجام داد.

بعداً در حرم کربلا سقف زدن تمام صحن امام حسین در کربلا با آن هنر زییایی که از ایشان هست. بنابراین آثار هنری بسیار خوب، معماری خیلی خوب و بینش بسیار بسیار عمیق در مسایل مذهبی و در عین حال علاقه به خدمت به خلق و آنچه که به بالا بردن سطح جوان‌ها و اقشار مختلف مردم کمک می‌کند همیشه در ذهن ایشان بود.

شما شخصاً با ایشان ارتباط داشتید؟

ارتباط کامل قبل از اینکه به لندن بیایم. ولی از روزی که به لندن آمدم با هم همکاری کردیم و دانشگاهی را به نام دانشگاه جهانی علوم اسلام ۲۷ سال قبل تأسیس کردیم که تا الان بیش از ۲۱۲ دانشجوی فوق لیسانس و دکترا فارغ التحصیل شده‌اند. یعنی قرار شد از روز اول کارهای علمی با بنده باشد و کارهای فنی و اداری با ایشان و در این راه موفقیت بسیار شایانی را کسب کرد. متأسفانه حدود سه سال قبل ایشان فوت شدند.

مهمان سوم شما شهرستانی دیگری است،‌ آیت‌الله سیدجواد شهرستانی.

بله. رفاقت و دوستی ما با سیدجواد شهرستانی به بیش از ۴۵ سال قبل برمی‌گردد. ایشان متولد کربلا با پدرشان بودند. ولی بعد از فشاری که صدام روی حوزه علمیه در نجف و کربلا گذاشت و تهدیدهای زیاد و عده‌ای را اعدام کرد از جمله برادران من وعده‌ای از خانواده‌های مختلف را در نتیجه با پدرشان به ایران کوچ کردند. چند ماه اول در مشهد بودند. با هم همکاری می‌کردیم و مجله‌ای به نام مجله ارشاد را با هم منتشر کردیم. شش هفت شماره.

در رژیم گذشته؟

بله. البته به عربی بود. شش هفت شماره هم منتشر شد بعد ایشان تصمیم گرفتند بروند قم. از لحظه‌ای که ایشان پایش به قم رسید مؤسسات و بنیادهای فکری، خیری، اجتماعی و ابتکارات بسیار زیادی دارد. سعه صدری که آقای شهرستانی دارد واقعاً کم نظیر است. خوش برخورد و در دیپلماسی و اینکه با هرکس چطوری عمل کند خیلی خوب وارد است.

نقاط جاذبه‌اش خیلی فراوان است و خیلی سخت است که من بگویم دافعه‌ای داشته باشد نه به خاطر رفاقت و خیلی‌ها با من موافقند. از همه مهم‌تر اینکه هر روز طرح تازه‌ای و چهره بسیار درخشانی از حوزه علمیه و مرجعیت... چون ایشان داماد حضرت آیت‌الله العظمی سیستانی هستند و نماینده ایشان در ایران و خیلی از مناطق. لذا همیشه به مرجعیت آبرو و حیثیت داده‌اند و هیچ نکات و جنبه‌های تاریکی در ایشان پیدا نمی‌شود.

در ضمن یکی از دختران آقای شهرستانی با نوه آیت‌الله خمینی ازدواج کرده‌اند. تا جایی که من می‌دانم.

ظاهراً، یعنی چند دختر دارند یکی با فرزند آقای موسوی اردبیلی، یکی با فقیه ایمانی آقا مجتبی فقیه ایمانی و یکی هم با نوه آقای خمینی.

آقای شهرستانی خودشان هم با اینکه نماینده آیت‌الله سیستانی هستند، یک مؤسسه دینی مستقل هم دارند که در انگلیس فعالیت می‌کند.

بله. مؤسسه‌ای به نام آل‌بیت که قبل از اینکه آیت‌الله سیستانی به مرجعیت معروف شوند یعنی در زمان آیت‌الله خویی رحمت‌الله علیه ایشان مدیریت این مؤسسه آل‌بیت را داشتند. تحقیق کتاب‌های خطی قدیم و تربیت محققان و کوشش‌گران در قم با یک برنامه بسیار وسیع و کتابخانه‌های تخصصی فقه، تاریخ، تفسیر و ادبیات و هر یک از اینها را زیر نظر یک متخصص گذاشته و نظارت کافی بر آنها می‌کند. البته شعبه‌ای از مؤسسه آل‌بیت در لندن هم در شماره ۷۵ بروندزبری پارک، در نزدیکی ما با نظر ایشان اداره می‌شود.

می‌رسیم به مهمان دیگرتان شیخ آقابزرگ تهرانی.

شیخ آقا بزرگ تهرانی الان بیش از چهل سال است فوت شده. بارزترین نمونه کار ایشان کتابشناسی جهان تشیع است. شما فکر نمی‌کنید که یک نفر به تنهایی ۲۹ جلد کتاب درباره کتابشناسی شیعه نوشته باشد. یعنی ۲۹ جلد کتاب و در هر صفحه از این ۲۹ جلد اسم پنج شش یا هفت تا کتاب و اینکه کجاها پیدا می‌شود و نسخه خطی آن کجاست و چند بار چاپ شده و مولف و تاریخ تألیف... آنچه الان به نام بیبلوگرافی یا تخصص در کتابشناسی هست.

به جرئت می‌شود گفت در هیچ ملیتی نظیر او را نداریم که یک کسی مجموعه کامل کتابشناسی را به نام الذریعه الی تصانیف الشیعه نوشته باشد و اضافه بر آن راجع به بیوگرافی علمای شیعه کتاب‌هایی در قرن‌های مختلف نوشته. یکی از کتابهای رفرانس است برای خیلی از محققان حتی در دانشگاه‌های غرب. تمام نیرو و زندگی‌شان و وقت شان صرف کتابشناسی و معرفی کتاب بود که در فن خودشان بی‌نظیر بودند.

می‌رسیم به مهمان آخرتان؛ سید حسین نصر.

پروفسور سید حسین نصر یکی از شخصیت‌های برجسته ایران و اسلام در جهان غرب است. این را به جرئت و قاطعیت می‌شود گفت که در آمریکا و اروپا کمتر کسی به فرهیختگی آسید حسین نصر داریم.

آثاری که ایشان منتشر کردند... یک مقدمه تاریخی نقل کنم که مربوط به علامه طباطبایی است. پروفسور هنری کوربن که استاد کرسی در دانشگاه سوربن بود آمده بود به ایران در رژیم گذشته و مطالعات فرهنگی در ایران داشت. در آن زمان پنجشنبه‌ها علامه طباطبایی از قم می‌آمدند تهران در منزل دکتر سید شمس‌الدین جزایری می‌نشستند با پروفسور هنری کوربن ملاقات می‌کردند و ساعت‌ها راجع به فلسفه اسلام و تشیع صحبت می‌کردند. رابط بین این دو و مترجم آقای سیدحسین نصر بود. در حقیقت آن کسی که مطالب علامه طباطبایی را به زبانی که آقای کوربن آشنا بود منتقل می‌کرد خیلی اثر خوبی بود که آقای نصر انجام می‌داد. بعد از آن آقای کوربن مقدمه‌ای بر فلسفه اسلام را به فرانسه نوشت.

آقای نصر از وقتی که پایشان به آمریکا رسیده چه در هاروارد و مجامع دیگر بیش از ۲۵ تا ۳۰ کتاب به انگلیسی در فرهنگ اسلام، تشیع، تصوف، عرفان، اخلاق و فلسفه نوشتند که همه مورد استفاده و قابل تحسین است.

سیدحسین نصر چون در رژیم گذشته گویا ارتباطاتی با دفتر فرح پهلوی داشتند یک خورده کم مهری در موردشان وجود دارد.

به هر حال ما به کارهای مثبت افراد از نظر فرهنگی، علمی و کاوش‌ها اهمیت می‌دهیم. البته به دلیل اینکه ایشان سمتی داشتند در یک مؤسسه فرهنگی که زمان سابق بوده زیاد حساس نیستم. آن چیزی که برای من مهم است این است که الان ایشان در ۴۰ سال گذشته ۳۵ سال گذشته در خدمت به فرهنگ اسلام و تشیع و دفاع از معنویت و عرفان نقش بسزایی دارند.

فکر می‌کنم این پنج مهمان یک نوع نزدیکی و توافق هم دارند و پرت پرت هم نیستند و وقتی می‌نشینند، قیافه‌ها را می‌بینند و با هم آشنا هستند. البته آقای آسیدجواد شهرستانی و آقای سید حسین نصر زنده هستند و خدا به آنها طول عمر بدهد. ولی خب علامه طباطبایی و مهندس محمدعلی شهرستانی و آقابزرگ تهرانی دار فانی را وداع گفته‌اند. ولی اگر قرار باشد در مهمانی مجازی چه آقایانی که شرف حضور دارند و چه کسانی که به دار باقی کوچ کرده ‌اند ظاهرا مانعی ندارد که همه شان را یکجا دعوت کنیم.

برای این پنج مهمان چه شامی می‌خواهید بدهید در مهمانی شامتان؟

فکر می‌کنم چون خودم این غذا را دوست دارم و اگر مهمان عزیزی داشته باشم در حقیقت نه مجاز معمولاً سعی می‌کنم سبزی پلو با ماهی سفید تقدیم کنم. اجازه بدهید همین نوع غذا را خدمتشان تقدیم کنیم و احتمال می‌دهم که ذوق و سلیقه‌شان هم با این غذا و منو بسازد.

بله، سبزی پلو و ماهی یکی از غذاهای معروف ایرانی است.

روز عید خودش یکی از چیزهایی است که همیشه عید نوروز تا بتوانند افراد روی سفره‌شان خواهند داشت.

​این آقایان، حداقل آنها که شما از نزدیک می‌شناسید، فکر می‌کنید از این غذا خوششان بیاید؟ مثلا آیت‌الله شهرستانی خوشش می‌آید؟

اتفاقاً در یک مهمانی که... غالباً وقتی تشریف می‌آورند اینجا یک وعده غذا خودشان و دوستانشان هستند، اتفاقاً هر وقت دیدم که از ماهی و سبزی پلو خوششان آمده. به خصوص کمی زعفران رویش باشد.

خوشرنگ و خوش طعم. خب مهمان‌های شما دارند شامشان را می‌خورند همراه با صدای دل‌انگیز استاد شجریان و نی حسن ناهید. این پنج نفر در سر میز شام که شما هم تشریف دارید درباره چه چیزی می‌توانند صحبت کنند؟ چه چیزی اینها را به هم نزدیک می‌کند؟ دلمشغولی، نگرانی چه چیزی را دارند؟

فکر می‌کنم صحبتی که همه این بزرگواران را مشغول کند تقویت ارزش‌های اخلاقی است و اینکه انسان‌ها به این زمین و علایق زمینی و ظواهر آنچه که در پدیده‌های معمولی نگرانی ایجاد می‌کند نچسبند بلکه به مقداری که روحیه‌ها پاک شود و معنویات کاملاً جلا و صیقل شود خیلی از مشکلات بعدی حل می‌شود.

این نتوانم بینی‌ها این خودمحوری‌ها، جنگ و جدال‌ها، دعواهای حیدری نعمتی که همیشه رسم و رواج است وقتی که معنویت و عمق روح شفاف صورت بگیرد و خودش را نشان بدهد همه مثل یخی در تابستان شدید تموز عربستان ذوب می‌شود و از بین می‌رود. چون بوده جلساتی که در خدمت خیلی از این بزرگواران. البته آقای سیدحسین نصر را شخصا ملاقات نکرده‌ام. با آثارشان آشنا هستم. ولی با بقیه افتخار آشنایی مفصلی داشتم. فکر می‌کنم همه اینها در این مقوله بیشتر صحبت کنند و به قول یزدی‌ها گپ بزنند. و طبیعتاً این خودش سرگرمی خوبی در آن مهمانی خواهد بود.

فکر می‌کنید مهمانان شما در مهمانی نگران وضعیت اسلام هستند با توجه به ترورهایی که به نام اسلام انجام می‌گیرد و جنگی که در بین شیعه و سنی در عراق و جاهای دیگر هست؟

البته. البته. هر انسان شرافتمندی از افراط گری از یک جهت و از اینکه چهره اسلام را تاریک نشان دادند و جلوه دادن و آنچه به عنوان اسلام هراسی در دنیا پخش شده... حال این جنگ و جدال‌ها همیشه بوده. بین صفوی و عثمانی بوده. در هزار سال قبل بین سلجوقیان و آل‌بویه بوده. همینطور روزی نبوده که تاریخ بشریت خالی از این جنگ و جدال‌ها باشد.

ولی فکر می‌کنم آنچه که بیشتر همه ما را نگران می‌کند این تاریک نشان دادن چهره اسلام است و این اسلام‌هراسی که همه جا است. و بعد اشتباهاتی است که افراط‌گراها انجام می‌دهند، کشتاری که بی‌رحمانه بی هیچ دلیلی علیه بیگناهانی که بی‌هیچ دلیلی خونشان ریخته می‌شود، همه اینها را به پای اسلام گذاشتن و اینکه اسلام اینطور می‌گوید و یا حتی بعضی‌ها خشونت‌ها را به نام تشیع دارند اعمال می‌کنند موجب نگرانی است.

از شما ممنونم که در این برنامه شرکت کردید. امیدواریم موفق باشید. حتما مهمانان شما دارند بحث‌های گرمی در مورد مسائل اسلام در جهان معاصر می‌کنند و موسیقی آقای شجریان و حسن ناهید را گوش می‌دهند.

ممکن است بعضی از آقایان مثلاً آقای نصر با این حرف‌ها موافق نباشند. اگر موافق نباشند آزادی کامل دارند که اعتراض بفرمایند.