این روزها که خاورمیانه در تب اتفاقات گوناگون می‌سوزد، بسیاری از کشورهای منطقه ازجمله ترکیه بیم آن دارند که شعله‌های برافروخته در غزه که اکنون به لبنان رسیده، دامن آن‌ها را نیز بگیرد. اما اظهارات اخیر رئیس یکی از مهم‌ترین مؤسسات رسانه‌ای ترکیه نشان داد که آتش خاورمیانه تنها به مرزهای فیزیکی محدود نمانده است.
محمت زاهد سوباجی، مدیر کل رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه (TRT)، در سخنانی اعلام کرد که تا پایان سال ۲۰۲۴ شبکه تیآرتی فارسی راه‌اندازی خواهد شد؛ اما آن‌چه جنجال‌آفرین شد، تأکید او بر این بود که «باید ایران را اذیت کنیم، ما باید ایران را ناراحت کنیم».
این اظهارات در ایران و ترکیه واکنش‌های گسترده‌ای به دنبال داشت و بسیاری این سؤال را مطرح کردند چرا ترکیه در زمانی که خاورمیانه در آستانه جنگ گسترده‌تری است، به‌دنبال شعله‌ور کردن تنش‌ها با ایران است؟
در میان مقامات جمهوری اسلامی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به اظهارات سوباجی واکنش نشان داده و این موضوع به سرعت در رسانه‌های ایران هم بازتاب گسترده‌ای پیدا کرده است.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران می‌گوید که اظهارات این مقام رسانه‌ای ترکیه، به ادعای او، «موجب تکدر خاطر ایرانیان شده است».
سید عباس صالحی در گفتگوی تلفنی با رئیس مرکز ارتباطات ریاست‌جمهوری ترکیه، «رویکرد اصولی» جمهوری اسلامی ایران در سیاست خارجی را «تقویت مناسبات با همسایگان» عنوان کرده و گفته که جمهوری ترکیه در این میان «جایگاه ممتاز و قابل توجهی دارد».
این حرکت یک مقام رسانه‌ای ترکیه، به‌ویژه در شرایطی که تنش‌های منطقه‌ای به اوج خود رسیده، با نگرانی و تردید بسیاری از تحلیلگران ایرانی مواجه شده است. برخی این اقدام را به‌عنوان تهدیدی جدی علیه ایران قلمداد کرده‌اند، درحالی‌که دیگران بر این باورند که ایران باید با تقویت دیپلماسی عمومی و بهره‌گیری از قدرت نرم در برابر تهدیدات فرهنگی و رسانه‌ای ترکیه و دیگر کشورها موضعی قدرتمند اتخاذ کند.
آیا گفته‌های سوباجی بیان سیاست جدید ترکیه است؟
در ۹ اکتبر، سوباجی، در دانشگاه اولوداغ شهر بورسا پشت تریبون رفت. او در جمع دانشجویان و اساتید به تشریح برنامه‌های بلندپروازانه «تیآرتی» پرداخت. در حالی که صحبت‌هایش درباره راه‌اندازی شبکه‌های بین‌المللی به ۴۱ زبان توجه حاضران را جلب کرده بود، ناگهان جمله‌ای که بر زبان آورد، واکنش گسترده‌ای را در شبکه‌های اجتماعی به دنبال داشت؛ او گفت: «باید ایران را اذیت کنیم، ما باید ایران را ناراحت کنیم.»
دکتر سیف الله تورک‌سُی، رئیس دیپلماسی عمومی جاده ابریشم، یکی از اولین کسانی بود که این سخنان را در شبکه‌های اجتماعی بازنشر داد و باعث فراگیر شدن آن شد. او ضمن نشر ویدئو گفته‌های سوباجی، با لحنی پرسشگرانه نوشت: «آیا یک مقام دولتی می‌تواند چنین لحنی تهدیدآمیز علیه کشوری همسایه به کار ببرد؟» این سوالات باعث شد نگاه‌ها به این سخنرانی کوتاه اما جنجالی بیشتر شود.
دوغو پرینچک، رهبر حزب «وطن» و متحد نزدیک رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور این کشور، نیز از این سخنان به‌سرعت انتقاد کرد و هشدار داد: «اگر تیآرتی رویکردی برای ایجاد ناآرامی در ایران اتخاذ کرده باشد، این نشان‌دهنده وجود طرحی خطرناک به دستور آمریکا و اسرائیل است.»
او همچنین تأکید کرد که مدیران این رسانه خارج از دستورات دولت عمل نمی‌کنند و او باید به سرعت از مسئولیتش برکنار شود.
اومیت اُزداغ، رهبر حزب ملی‌گرای «ظفر»، نیز به شدت به این اظهارات واکنش نشان داد. او گفت: «حزب عدالت و توسعه با همکاری آمریکا و اسرائیل علیه ایران موضع گرفته است. نه تنها این تصمیم اشتباه است، بلکه اعلام آن در ملأ عام، اشتباهی بزرگ‌تر است».
او افزود: «بعد از ۲۲ سال، هنوز یاد نگرفته‌اید که چگونه یک دولت را اداره کنید؟»
در این میان، تکین بینگُل، معاون حزب جمهوری‌خواه خلق، به‌طور جدی از ضعف دولت در سیاست خارجی انتقاد کرد و از هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، به‌دلیل عملکرد ضعیفش در مدیریت دیپلماسی انتقاد نمود. او حتی خواستار استعفای سوباجی شد و این سخنان را نشانگر «ناتوانی دولت» در حفظ روابط دیپلماتیک مؤثر با همسایگان دانست.
احمد اروزان، رئیس بخش روابط بین‌الملل حزب «خوب» و سفیر بازنشسته، نیز با انتقاد از سوباچی، این سوال را مطرح کرد که آیا این اظهارات با مشورت با وزیر خارجه، بیان شده است یا نه؟
عقب‌نشینی سوباجی
همه این واکنش‌های تند و پی‌درپی در نهایت سوباچی را وادار به عقب‌نشینی کرد. او در ۱۴ اکتبر مجبور شد توضیح دهد و تفسیر دیگری از سخنانش ارائه کند. او گفت که منظورش از «اذیت کردن ایران» در واقع رقابت رسانه‌ای با دیگر شبکه‌های بین‌المللی بوده است و افزود: «تیآرتی فارسی تنها بخشی از گسترش شبکه‌های ماست و در چارچوب سیاست‌های خارجی ترکیه عمل می‌کند، نه بر اساس تحریکات سیاسی».
سوباجی همچنین تأکید کرد که این شبکه همواره بازتاب‌دهنده روابط ترکیه با کشورهای همسایه، از جمله ایران، خواهد بود.
این عقب‌نشینی سوباجی از گفته‌هایش احتمالاً نشانگر آن است که مواضع او بازتاب‌دهندۀ سیاست رسمی ترکیه نبوده و بیشتر یک اظهارنظر شخصی است. این رویکرد نهایی، با مواضع آنکارا که به‌جای رویارویی مستقیم معمولاً از قدرت نرم و دیپلماسی برای حفظ و گسترش نفوذ خود در منطقه استفاده می‌کند بیشتر همخوان است.
اما نکته قابل تأمل آن‌جاست که هیچ یک از مقامات آنکارا تاکنون دربارۀ این گفته‌ها اظهارنظر رسمی انجام نداده‌اند.
از «شیطنت سوباجی» تا «نوعثمانی‌گری» ترکیه
اظهارات سوباجی بازتاب زیادی هم در رسانه‌های ایران داشت و واکنش‌های گسترده‌ای نیز در میان کاربران شبکه‌های اجتماعی برانگیخت.
این واکنش‌ها، از جمله اقداماتی نظیر گزارش خبرگزاری «تسنیم»، شامل دعوت از مقامات ایرانی برای واکنش نشان دادن، تا رویکردهای تحقیرآمیز و تهدیدآمیز نسبت به سیاست‌های ترکیه، متفاوت بود.
بخش قابل توجهی از رسانه‌های نزدیک به حکومت معتقدند راه‌اندازی شبکه فارسی‌زبان توسط ترکیه با هدف «اذیت کردن» ایران صورت گرفته و این اقدام را نشان‌دهندۀ رویکردی تهاجمی در جنگ رسانه‌ای می‌دانند.
افرادی مانند علی‌اکبر رائفی‌پور، دبیرکل جبهه صبح ایران، نیز مدعی هستند که «سیاست‌های رسانه‌ای ترکیه تمام و کمال توسط ناتو و صهیونیست‌ها طراحی می‌شود».
روزنامه «فرهیختگان» نیز تأکید کرده که ترکیه از سریال‌های عامه‌پسند برای گسترش «نفوذ فرهنگی» خود استفاده می‌کند و این رویکرد را بخشی از سیاست «نوعثمانی‌گرایی» می‌داند که تهدیدی برای فرهنگ کشورهای منطقه است.
ایدۀ «نوعثمانی‌گرایی» در سیاست فرهنگی ترکیه در گزارشی از خبرگزاری «رکنا» هم مورد اشاره قرار گرفته است. در این گزارش، اظهارات مقام ترک به عنوان «شیطنت» و «بی‌پروایی» توصیف شده و تأکید شده که ترکیه از طریق قدرت نرم و پروژه‌های فرهنگی نظیر مؤسسه «یونس امره»، که در سال ۲۰۰۷ تأسیس شد، تلاش دارد نفوذ خود را در کشورهایی چون ایران، لبنان، سوریه و مصر گسترش دهد.
با این حال، این یادداشت همچنین بیان کرده که ترکیه با تولیدات خود به فرهنگ اسلامی منطقه نیز حمله کرده است.
احسان موحدیان، استاد دانشگاه، در یادداشتی برای سایت «دیپلماسی ایرانی»، ادعا کرده که اردوغان قصد دارد از شبکه تیآرتی فارسی برای ترویج «فساد، فحشا و جعل هویت تاریخی ترکیه» به عنوان مرجع تمدنی در جهان اسلام استفاده کند.
او ابعاد این موضوع را به «تجزیه ایران» نیز گسترش داده و از تلاش آنکارا برای «تحریک احساسات قومیتی» و «تقویت تجزیه‌طلبی در ایران»، به‌ویژه در «مناطق آذری» سخن می‌گوید. همچنین ترکیه را تهدید می‌کند که «قرار نیست ایران حرمت همسایگی را تا ابد به طور یک‌طرفه حفظ کند».
خبرگزاری «ابنا» نیز ضمن اشاره به روابط تاریخی ایران و ترکیه هشدار داده که چنین اظهاراتی می‌تواند به تشدید تنش‌ها در منطقه و اجرای برنامه‌های آمریکا و اسرائیل برای تحت فشار قرار دادن ایران منجر شود.
آیا تأسیس شبکه فارسی‌زبان تیآرتی تهدیدی برای ایران است؟
اظهارات سوباجی ممکن است بیانگر دیدگاه شخصی او باشد، اما ترکیه سال‌ها است که با قدرت نرم، به‌ویژه از طریق سریال‌ها و تولیدات تلویزیونی، نفوذ فرهنگی خود را در منطقه تقویت کرده است.
اعلام راه‌اندازی یک شبکۀ فارسی‌زبان نشان می‌دهد که این کشور قصد دارد گام‌های جدی‌تری در تاثیرگذاری بر جوامع فارسی‌زبان بردارد.
پیش‌تر، رسانه‌هایی نظیر خبرگزاری آناتولی و تیآرتی فارسی به‌صورت محدود و نوشتاری در فضای فارسی‌زبان فعالیت می‌کردند، اما تأسیس یک شبکه تلویزیونی فارسی‌زبان نشانگر بلندپروازی ترکیه برای بازیگری قدرتمندتر در میدان دیپلماسی فرهنگی است.
ابراهیم شاهین، مدیر کل سابق تیآرتی، در سال ۲۰۰۸ اعلام کرد که مطالعات برای راه‌اندازی شبکه‌های کردی و فارسی آغاز شده، اما تا سال ۲۰۲۳ این وعده‌ها محقق نشد. از فوریه سال گذشته ترکیه انتشار سریال‌های دوبله فارسی یا زیرنویس فارسی را در یوتیوب آغاز کرده و حال گفته می‌شود که تا پایان امسال، پخش رسمی شبکه فارسی‌زبان خود را نیز آغاز خواهد کرد.
در توضیح اقدامات تیآرتی، اردوغان حدود دو سال پیش در یکی از سخنرانی‌هایش تأکید کرد «هدف ما این است که سخنگوی خیر، حقیقت و حقانیت در سراسر جهان باشیم». اما بسیاری از کارشناسان رسانه در ایران این اقدام را بخشی از تلاش ترکیه برای نفوذ فرهنگی و اقتصادی در کشور می‌بینند.
منتقدان ایرانی معتقدند ترکیه از طریق تبلیغات رسانه‌ای و نمایش جذابیت‌های فرهنگی و اقتصادی خود، به‌دنبال جذب گردشگران و سرمایه‌گذاران ایرانی است. آن‌ها همچنین خواست آنکارا را به‌دلیل ضعف مدیریت رسانه‌ای ایران می‌دانند و معتقدند ترکیه از فرصت‌های موجود برای نفوذ بیشتر استفاده می‌کند.
برخی نیز ترکیه را به «تحریک قوم‌گرایی و تجزیه‌طلبی» در ایران متهم می‌کنند و نگران مداخله این کشور در مسائل داخلی آن هستند.
این تحولات در حالی رخ می‌دهد که بسیاری از تحلیلگران نزدیک به حکومت ایران نسبت به موضع‌گیری‌های اخیر ترکیه در منطقه دچار تردید هستند؛ برخی رویکردهای آنکارا را همسو با سیاست‌های تهران می‌دانند، درحالی‌که عده‌ای دیگر آن را به رویکردهای اسرائیل نزدیک‌تر می‌بینند.
در چنین فضایی، راه‌اندازی شبکه تلویزیونی فارسی‌زبان از سوی ترکیه، با شک و تردید ویژه‌ای در ایران همراه خواهد بود که می‌تواند رقابت‌های منطقه‌ای دو کشور را تشدید کند.
