کمتر از دو سال پس از شکل‌گیری اعتراضات «زن، زندگی، آزادی» و بالا گرفتن انتقادها از اعمال خشونت مأموران حکومت در برخورد با زنانی که تن به حجاب اجباری نمی‌دهند، اکنون موضع‌گیری نامزدها در این‌باره در مناظرات تلویزیونی انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۳ خبرساز شده است.
اما تا این‌جا، دیدگاه و مواضع شش نامزد ریاست‌جمهوری دربارۀ آزادی پوشش، به عنوان مطالبۀ محوری بخش قابل توجهی از زنان جامعۀ ایران چه بوده و آیا اظهارات هیچ‌یک از آن‌ها توانسته امیدی برای کاهش محدودیت‌ها و ترغیب زنان به مشارکت در انتخابات پیش رو بربیانگیزد؟
از وعده‌های پیشین تا ایران ۱۴۰۳
از وقتی مناظرات انتخاباتی در ایران شکل جدی به خود گرفته است، مسئله گشت ارشاد و حجاب اجباری نیز به یکی از مباحث مهم در این مناظرات مبدل شده و برخی نامزدها، به بیان وعده‌هایی مبنی‌بر کاهش محدودیت‌ها و اعطای آزادی‌های بیشتر در این زمینه روی آورده‌اند.
در دوره‌های گذشته، محمود احمدی‌نژاد به عنوان یکی از نامزدهای ریاست‌جمهوری و سیاستمداری که رسانه‌های بین‌المللی، او را چهرۀ «فوق محافظه‌کار» جمهوری اسلامی توصیف کرده‌اند، وعده داده بود سلطۀ حکومت بر نوع پوشش مردم در اماکن عمومی را حذف کند.
او در یک مناظرۀ انتخاباتی با بیان اینکه وظیفۀ دولت ایجاد آرامش و امنیت روانی در جامعه گفته بود: «واقعاً مشکل مردم ما الان شکل موی بچه‌های ما است؟ بچه‌ها دوست دارند موی‌شان را هر جوری دوست دارند بگذارند؛ به من و تو چه ربطی دارد؟ [...] آیا مشکل کشور ما این است که فلان دختر ما، فلان لباس را پوشید؟»
با این حال، نتیجۀ دوران ریاست جمهوری احمدی‌نژاد چیزی جز سخت‌تر شدن شرایط پوشش جوانان و زنان ایرانی در عرصۀ عمومی نبود.
در سال اول دولت احمدی‌نژاد، طرح موسوم به «حجاب و عفاف» که در اواخر دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی ایران رسیده بود، ابلاغ شد و یک سال بعد یعنی در سال ۱۳۸۵، ون‌های سبزرنگ گشت ارشاد در خیابان‌ها به‌طور گسترده ظاهر شدند.
چشم‌انداز یک لایحۀ مناقشه‌برانگیز
اما این دوره از انتخابات ریاست جمهوری در شرایطی برگزار می‌شود که جامعۀ ایران با جان باختن مهسا امینی در بازداشت گشت ارشاد و شکل‌گیری یک جنبش اعتراضی گسترده و کم‌سابقه علیه حجاب اجباری، تحولات تازه‌ای را به‌ویژه در مورد بحث بر سر حق پوشش زنان تجربه کرده است.
هرچند دگرگونی‌ها در بخش قابل توجهی از جامعه عینیت یافته است، از جمله همراهی و حمایت برخی زنان محجبه از حق آزادی پوشش، اما حکومت طبق روال گذشته در برخورد با جنبش‌های اعتراضی پیشین، اعتراضات «زن، زندگی، آزادی» را هم به «دشمنان خارجی» منتسب کرده است.
طی ۳۴ ماه ریاست‌جمهوری ابراهیم رئیسی، دولت وقت جمهوری اسلامی قوانین سخت‌‌گیرانه‌تری را برای اعمال حجاب اجباری و تشدید جرم‌انگاری در صورت مخالفت با آن وضع کرده است.
اغلب نامزدهای انتخابات زودهنگام امسال، تقریباً جز دفاع از حکومت در سیاست اعمال حجاب اجباری حرفی به میان نیاورده و یا از دیدگاه متفاوتی برای تغییر وضع موجود سخن نگفته‌اند. به غیر از مسعود پزشکیان، هر پنج نامزد دیگر از عبارت «اغتشاشات» برای اعتراضات سال ۱۴۰۱ استفاده کرده‌اند.
مصطفی پورمحمدی، یکی از نامزدهای انتخابات ۱۴۰۳ که سابقه‌ای طولانی در بخش‌های امنیتی و قضایی حکومت دارد، مدعی شده که روح‌الله خمینی، بنیان‌گذار جمهوری اسلامی، از همان آغاز تأسیس حکومت حامی زنان بود.
او در یکی از مناظره‌ها گفته است: «امام [خمینی] صفحۀ جدیدی را در تاریخ ایران با حضور زنان رقم زدند و زنان را در همۀ عرصه‌های اجتماعی وارد کردند و انقلاب را زنان پیروز کردند.»
این اظهارنظر در حالی مطرح می‌شود که زنان از نخستین اقشار جامعه بودند که در همان روزهای ابتدایی پس از انقلاب ۵۷، در اعتراض به محدودیت‌هایی که علیه آنان وضع شد، راه‌پیمایی و تجمع برگزار کردند.
هنوز یک ماه از انقلاب ایران نگذشته بود که تظاهرات پرشمار زنان به مناسبت روز جهانی زنان در اسفندماه ۱۳۵۷ به صحنۀ اعتراضات ضدحکومتی تبدیل شد.
روح‌الله خمینی به فاصله کوتاهی از انقلاب، قانون حمایت خانواده را لغو و حجاب اسلامی را در کشور اجباری کرد و به گفتۀ صاحب‌نظران، این‌گونه اولین پایه‌های «نقض گسترده و سیستماتیک» حقوق زنان در جمهوری اسلامی آغاز شد.
پورمحمدی در سال ۱۳۹۰، زمانی که رئیس سازمان بازرسی کل کشور بود، خطاب به مخالفان گشت ارشاد گفت: «همیشه شاهد انتقاد شما به نحوۀ برخورد نیروی انتظامی یا گشت ارشاد هستیم ولی هیچ گاه راه‌حلی مطرح نمی‌کنید. همیشه عنوان می‌کنید برخورد نکنید. آیا باید این مسئله رها شود؟ آیا باید در برابر هجمه‌ها، بی‌مبالاتی، حریم‌شکنی، لکه‌دار شدن ساحت عفاف، حجاب و پاکدامنی تسلیم شویم؟ باید سکوت کنیم تا مرزها آهسته فرو بریزد؟ باید چکار کنیم؟»
با این حال در جریان مناظرات این روزها که از صداوسیمای جمهوری اسلامی پخش می‌شود، او مدعی شده است: «اگر رأی آوردم لایحۀ عفاف و حجاب را که مورد دغدغه است، پس می‌گیرم.»
پورمحمدی در عین حال تأکید کرده است، «موضوع زن، عفاف و حجاب نقطۀ قوت و امتیاز» به‌شمار می‌رود اما مشخص نکرده که چگونه می‌خواهد سیاست کلی حجاب اجباری در جمهوری اسلامی را اعمال کند.
تأکید بر تداوم حجاب اجباری
محمدباقر قالیباف، یکی از نامزدهای شاخص اصول‌گرایان در این انتخابات، فردی است که در ماه‌های گذشته در دوران ریاست خود بر مجلس شورای اسلامی، از تصویب قانون موسوم به «عفاف و حجاب» حمایت کرده است.
در سال ۱۴۰۲، او در روزی که در تقویم جمهوری اسلامی به عنوان «روز حجاب و عفاف» نام‌گذاری شده است، در پیامی نوشت: «امروز هم که دشمنان این ملت عفاف و حجاب زن ایرانی و زنان مسلمان و آزاده را هدف قرار داده‌اند، ما نیز وظیفه‌ای بیش از گذشته در راستای پاس‌داشت این واجب قطعی شرعی برعهده داریم.»
قالیباف در مناظره دربارۀ حجاب گفت: «بدپوششی و بی‌حجابی افت خانواده و جامعۀ ما است و نباید اجازه دهیم که اتفاق بیفتد.»
او به پورمحمدی که گفته بود لایحۀ موسوم به «عفاف و حجاب» را پس می‌گیرد، حمله کرد و افزود: «این لایحه در مسیر خودش است و همۀ بخش‌های این لایحه به سمت کارهای ایجابی است.»
این در حالی است که در این لایحه، جریمه‌های سنگین مالی و اعمال انواع دیگر مجازات علیه زنان مخالف حجاب اجباری در نظر گرفته شده است.
همچنین علیرضا زاکانی، شهردار تهران که پیشتر با استخدام مأمورانی به عنوان «حجاب‌بان» در متروهای تهران موجب اعتراض‌های وسیع و تشدید تنش‌ها در سطح جامعه شده بود، تلاش کرد که از این اقدام خود فاصله بگیرد و حضور این مأموران را منکر شود.
او در یکی از مناظره‌های این دوره خطاب به مجری تلویزیون، وجود حجاب‌بان‌ها در سطح معابر عمومی به‌ویژه خیابان‌های پایتخت را به‌کلی رد کرد.
این در حالی است که زاکانی پیش از انتخابات و در زمان آغاز فعالیت حجاب‌بان‌ها از چنین اقدامی دفاع کرده و گفته بود که شهرداری تهران آماده است برای جلوگیری از «بی‌حجابی» به پلیس کمک کند.
شهردار تهران گفته بود: «بی‌حجابی را جمع می‌کنیم و جداسازی واگن‌ها برنامۀ فرهنگی ایجابی است.»
سعید جلیلی، دیگر نامزد اصول‌گرایان در انتخابات نیز، حضور زنان در جامعه را مشروط به حجاب اجباری کرده است. از دیدگاه جلیلی، زن بدون حجاب جایگاهی در عرصه فعالیت‌های اجتماعی ندارد.
او گفته است: «حجاب، لباس حضور اجتماعی زنان است که در حفظ حریم و پیشرفت آنان نقش مهمی دارد.»
جلیلی که عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام است، پارسال هم در اظهاراتی تندروانه از حجاب اجباری دفاع کرده و گفته بود: «در دفاع از حق و حقیقت چه در قضیۀ حجاب و چه در حوزۀ فضای مجازی نباید دچار لکنت شویم. در این صورت پایه‌های کشور لطمه نخواهد دید. باید نگاه‌مان را با قدرت، بدون لکنت و با برنامه پیاده کنیم.»
امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی ۵۳ ساله، جوان‌ترین نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری چهاردهم و رئیس فعلی بنیاد شهید، نیز از مدافعان سرسخت حجاب اجباری به‌شمار می‌رود.
او گفته است: «حجاب برخلاف تبلیغات سطحی مادی‌گرایان، نه تنها مایۀ اسارت زن نیست، بلکه مایه تشخص و آزادی او است. زن با برداشتن حجاب، کوچک، سبک و کم‌ارزش می‌شود.»
قاضی‌زاده در اشاره به نقش ایدئولوژیک حجاب اجباری در جمهوری اسلامی تأکید کرده که ارزش این موضوع، فراتر از باورهای مذهبی است: «امروز حجاب تنها یک عقیده نیست، بلکه یک نماد است.»
او در جریان مناظره با محوریت حجاب اجباری مدعی شد: «دغدغۀ بانوان ما حجاب نیست و این نیز مغالطه است.»
قاضی‌زاده در شرایطی این ادعا را مطرح کرده است که مطالبۀ آزادی و برخورداری از حق انتخاب پوشش، به‌ویژه از ۲۶ شهریورماه ۱۴۰۱ و آغاز جنبش «زن، زندگی، آزادی» در میان بسیاری از زنان جامعۀ ایران پررنگ‌تر از قبل شده است.
تأکید بر لزوم «تربیت» دختران
مسعود پزشکیان که از سوی طیف‌های مختلف اصلاح‌طلبان جمهوری اسلامی در انتخابات پیش رو حمایت می‌شود، در این مدا موضعی متناقض در زمینۀ حجاب اتخاذ کرده است.
او از یک‌سو به برخورد گشت ارشاد با زنان و به‌ویژه جان باختن ژینا مهسا امینی در بازداشت گشت ارشاد اعتراض دارد و از سوی دیگر تأکید می‌کند زنان و دختران باید از سوی مردان جامعه و نهادهایی مثل روحانیت و مساجد و صداوسیما «تربیت شوند».
پزشکیان تن ندادن به حجاب اجباری را یک انتخاب نمی‌داند، بلکه آن را نوعی انحراف از راه اصلی توصیف می‌کند و از نظر او مقصر به انحراف کشیده شدن همۀ زنان مخالف حجاب اجباری، حکومت است.
او گفته است: «اینکه تقصیرها را به گردن یکدیگر بیندازیم درست نیست چرا که تقصیر مال همۀ ما است. فرهنگ را که دولت‌ها درست نمی‌کنند. فرهنگ را حوزه‌ها، مساجد و جاهای فرهنگی در مملکت درست می‌کنند. چه ربطی به دانشگاه و جای دیگر دارد. روحانیت محترم در دانشگاه، مدرسه و محله حضور دارد. اگر این‌ها بی‌حجاب شدند چگونه شد که آن‌ها بی حجاب شدند.»
او افزود: «واقعیت قضیه این است که این دختران و خانم‌ها را ما تربیت کرده‌ایم، بیگانگان که تربیت نکرده‌اند.»
تأکید بر ضرورت تربیت زنان و دختران در اظهارات مسعود پزشکیان بارها تکرار شده و این امر انتقادهای فراوانی را برانگیخته است.
در مجموع، با دیدگاه‌هایی که شش نامزد ریاست‌جمهوری چهاردهم در جریان مناظرات تلویزیونی دربارۀ حق پوشش زنان مطرح کرده‌اند، به‌نظر نمی‌رسد زنان مخالف حجاب اجباری به مشارکت در این انتخابات ترغیب شده باشند، از جمله چند چهرۀ شاخص در میان فعالان حقوق زنان مانند نرگس محمدی و صدیقه وسمقی که انتخابات ریاست‌جمهوری پیش رو را قاطعانه تحریم کرده‌اند.
